مسجد جامع عتیق شیراز؛ به زیبایی غزل های حافظ!

جاذبه‌های گردشگری شیراز بسیار متنوع است و هرساله بازدیدکنندگان زیادی برای تماشای آنها راهی شهر بهارنارنج‌ها می‌شوند. هرچند معروف‌ترین آثار دیدنی این شهر (سعدیه، حافظیه، باغ ارم و تخت جمشید) هستند،  مساجد تاریخی و پراهمیتی در شیراز وجود دارند که هرگز نباید فرصت بازدید آنها را از دست داد؛ مسجد جامع عتیق شیراز، یکی از همین مساجد دیدنی است. در این مطلب با معرفی مسجد تاریخی و جذاب عتیق با شما هستیم.

خرید اینترنتی بلیط هواپیما شیراز

معرفی مسجد جامع عتیق شیراز

در شهر شیراز مساجد زیبا و تاریخی زیادی وجود دارد که بررسی آنها کمک زیادی به شناخت فرهنگ و هنر آن دوران می‌کند.

مسجد عتیق که با نام مسجد آدینه هم معروف است، از قدیمی‌ترین مساجد شیراز و یکی از مکان‌های دیدنی این شهر محسوب می‌شود. این مسجد در بخش شرقی حرم شاهچراغ قرار دارد و یکی از ورودی‌های آن از درون حیاط حرم شاهچراغ می‌گذرد. بد نیست بدانید که ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ مسجد جامع عتیق با شماره‌ ۷۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حفاری‌های باستان‌شناسی تایید می‌کنند که مسجد جامع عتیق شیراز ، بر بقایای یک آتشکده باستانی ساخته شده‌است؛ به‌صورتی که کلیت سازه‌ی قبلی، بر طرح این مسجد اثر گذاشته است. ظاهراً عبادتگاه باستانی فوق‌الذکر، به دوران قبل از اسلام برمی‌گردد؛ هرچند به‌دلیل کاوش‌های محدود، دوره‌ی تاریخی آن مشخص نشده‌است. 

مسجد جامع عتیق شیراز یک مکان ارزشمند و البته تاحدودی اسرار آمیز در میان ساکنین استان فارس است که حول‌و‌حوش آن ماجراها و روایت‌های جذابی شکل گرفته‌است. البته از هر طرف که نگاه کنیم، مسجد عتیق یک مکان معمولی نیست و صرفاً کارکرد عبادی مذهبی ندارد؛ این بنا یک ساختمان تاریخی و کهن است که قدمتی به بلندای تاریخ دارد. در نتیجه نقطه‌نقطه‌ی این عمارت واقعاً تماشایی‌ست و باید ساعتها پیرامونش کاوش کنید. 

مسجد جامع عتیق شیراز ، قسمت‌های تاریخی و دیدنی زیادی دارد که از میان آن‌ها می توان به ورودی‌های پرتعداد با کتیبه‌های زیبا، حیاط و حوض تاریخی، دارالمصحف یا همان خدای‌خانه، دروازه دوازده امام، طاق مروارید، شبستان‌های تماشایی، محراب‌های کهن، رواق‌های کم‌نظیر و… اشاره کرد. همچنین صحن باشکوه این عمارت کهن، با استفاده از سنگ‌ مرمرهای سفید و زیبا سنگ فرش شده است.

تاریخچه‌ی بنا

بنای مسجد عتیق را در دوران زمامداری عمرولیث صفاری – فرمانروای سلسله‌ صفاری- ساخته‌اند، یعنی حدوداً بین ۲۶۵ تا ۲۸۷ هجری قمری. اسناد دیگری هم وجود دارند که قدمت و تاریخ این مسجد را گواهی می‌دهند، این بنا در سفرنامه‌های دوران کهن توصیف شده و حتی «مقدسی» که اوایل قرن چهارم هجری قمری جهانگردی می‌کرد، مسجد عتیق شیراز را در تمام هفت اقلیم بی‌نظیر می‌داند. «ابن‌بطوطه» هم در سفرنامه‌ سیاحتی خود در قرن هشتم، این مسجد را از بزرگ‌ترین و زیباترین مساجد جهان به‌حساب می‌آورد.

البته با وجود این قدمت طولانی، ساختمان مسجد بارها مرمت شده و حتی تعداد قابل توجهی از این تعمیرات، قدمت طولانی و بسیار زیادی دارند. در ادامه‌ی این گزارش به بررسی تعدادی از آنها می‌پردازیم:

مرمت‌های انجام شده

– اتابکان فارس بنای مسجد جامع عتیق شیراز را مرمت کرده‌اند. با احتساب دوران زمامداری آنها در فارس، یعنی حدود سال‌های قرن ششم هجری قمری؛ دوره‌ای‌ که حکومت سلجوقی بسیار دچار ضعف شده‌بود.

– سلطان ابراهیم میرزا که از طرف پادشاه بزرگ تیموری یعنی پدرش (شاهرخ گورکانی) فرمانروای فارس و توابع آن شده بود، این مسجد را بازسازی کرد. یعنی حدوداً در سال ۸۱۷ هجری قمری.

– این مسجد زیبا چندین مرتبه در دوران حکومت صفویان مرمت شد.

– سال ۱۳۱۵ بود که اداره باستان‌شناسی شیراز با همیاری مردم منطقه، به مرمت و تعمیر بنای مسجد جامع عتیق شیراز پرداخت.

رزرو آنلاین تور شیراز

ارتباط حافظ و مسجد جامع عتیق شیراز

یکی از ادیبان و تذکره‌نویسان نامدار قرن یازدهم هجری «امین احمد رازی» که «هفت اقلیم» را درباره حافظ شیرازی نگاشته‌است، اعتقاد دارد که مسجد عتیق، همان مسجدی است که حافظ شیرازی در شب‌های جمعه آنجا قرآن تلاوت می‌کرد. به‌علاوه با درنظر گرفتن این نکته که حافظ شیرازی از راه مشاغل حکومتی کسب درآمد می‌کرد، برخی از محققان باور دارند که مسوولیت نگهداری دارالمصحف را شاه اسحاق اینجو به حافظ محول کرده بود. آنها دلیل حضور دائمی حافظ در مسجد جامع عتیق شیراز را علاوه بر تلاوت قرآن، قبول این مسئولیت می‌دانند.

بخش های مختلف مسجد جامع عتیق شیراز

بنای عمارت مسجد از چهار ضلع تشکیل شده ‌است که هرکدام از آنها ویژگی‌های منحصربه فرد و ارزشمندی از نظر معماری دارند. در ادامه‌ی این مطلب، اجزای تشکیل دهنده‌ی معماری این مسجد زیبا را به اختصار بررسی می‌کنیم.

دارالمصحف

«شاه اسحاق اینجو» نام‌آورترین و آخرین فرمانروای سلسله‌ی آل اینجو در نیمه‌ی‌ قرن هشتم هجری (۷۵۲ هجری قمری) دستور داد که در میان حیاط مسجد جامع عتیق شیراز ، یک ساختمان به اسم دارالمصحف بسازند. از آنجا که این ساختمان بسیار زیبا برای کتابت و نگهداری قرآن کریم مورد استفاده قرار می‌گرفت، به «خدای‌خانه» هم معروف بود. حافظان قرآن با مراجعه به دارالمصحف، قرآن می‌خواندند و کاتبان هم در حین انجام این‌کار، از روی قرآن کتابت می‌کردند.

یک قرآن سی جزئی که قدمت آن به دوران حکومت شاه اسماعیل صفوی برمی‌گردد و حالا در موزه‌ پارس شیراز نگهداری می‌شود، قبلاً در این بنا وجود داشته و در حاشیه‌ی تمام صفحات آن، نام مسجد جامع عتیق شیراز به چشم می‌خورد.

بنای چهارگوش عمارت دارالمصحف، ستون‌های مدوری را در هر یک از گوشه‌های خود جای داده‌است. یک ایوان به‌همراه اتاقی در مرکز آن در هر چهارضلع این سازه ساخته‌ شده که ایوان‌های شمالی و جنوبی، ورودی خاص خود را دارند. پیرامون کتیبه‌ عمارت به‌جرات می‌توان گفت که نمونه‌ای‌ بی‌مثال از خطاطی ایرانی است که به‌دست خوشنویس مشهور قرن هشتم «پیر یحیی جمالی صوفی» نگاشته شده‌است.

جاب است بدانید که این عمارت سنگی و گچی، فقط یک مرتبه در سال  ۱۳۱۵ و در طول بازسازی مسجد عتیق مرمت شده‌است.

ضلع شمالی

ضلع رو به قبله یا همان ضلع شمالی مسجد، دو ورودی مجزا از یکدیگر دارد. در شمال‌شرقی و در شمالی که به در دوازده امام هم معروف است. دلیل این نام‌گذاری، مقرنس‌کاری بالای در ورودی آن است که به‌همراه چهار کتیبه، نام‌های دوازده امام را روی آن‌ها نگاشته‌اند. البته در بالای سردر، یک کتیبه‌ دیگر هم به چشم می‌خورد که از دوره‌ صفویان به‌جا مانده است؛ در این کتیبه «علی جوهری» خوشنویس نامدار ایرانی، تاریخ یکی از مرمت‌های مسجد را (۱۰۳۱ هجری قمری) نگاشته‌است.

بد نیست بدانید که طاق‌نمای بلند مروارید با سقف مقرنس‌کاری شده‌ی آجری و گلدسته‌های بلندش، در همین ضلع قرار دارد. در بخش غربی طاق‌نما، یک دالان دیده می‌شود که به‌طرف در دوازده امام می‌رود. همچنین در پشت دالان، شبستانی کوچک ساخته‌شده که اخیراً به‌عنوان دفتر مسجد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

شبستان بزرگ مسجد جامع عتیق شیراز ، پنج در آهنی به‌عنوان ورودی دارد و یک محراب زیبای سنگی در آن چشم‌نوازی می‌کند. این شبستان کم‌نظیر در بخش شرقی طاق مروارید قرار گرفته‌است.

ضلع غربی مسجد جامع عتیق شیراز

بخش غربی از آن جهت مهم است که ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ، در این ضلع (ضلع رو به آفتاب) قرار دارد. در اینجا رواق‌های فوق‌العاده زیبایی در ده دهانه ساخته شده که ورودی شبستان ضلع جنوبی در انتهای آن‌ها قرار دارد.

ضلع شرقی مسجد جامع عتیق شیراز

ضلع شرقی مسجد که پشت به آفتاب قرار دارد، مانند ضلع جنوبی طاق نمایی پهن و بلند دارد؛ البته با این فرق که هشت طاق‌نمای کوچک در داخل آن قرار گرفته است. به سمت چپ که نگاه کنیم، چهار طاق‌نمای کوچک به چشم می‌خورند که ایوانی در پشت آن‌ها قرار دارد. طرف راست هم چهار طاق‌نمای کوچک می‌بینیم که یکی خروجی مسجد است. راه‌پله‌ منتهی به پشت بام مسجد عتیق در این ضلع قرار دارد.

یک شبستان مخروبه‌ و متروک در ضلع شرقی وجود دارد که قدیم‌الایام محل اقامه نماز بود؛ این مکان با دیوارهایی تخریب شده و کف لبریز از شن، حالا دیگر بلااستفاده شده و کارآیی خاصی ندارد. شبستان مذکور در سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ خورشیدی به‌عنوان کانون فرهنگی مسجد شناخته می‌شد و از آن زمان تا اکنون کارکرد دیگری نداشته‌است.

از دیگر موارد قابل اشاره‌ی این ضلع، یک ایوان و دو رواق سه دهانه است که یکی از آنها، ورودی هم دارد. کتیبه‌هایی در بالای این ایوان وجود دارد که آیات قرآن را به خط خوش نگاشته‌اند. هرچند نباید از وضعیت این ایوان و رواق‌هایش غافل شد که شدیداً به مرمت و بازسازی نیاز دارند.

مسجد جامع عتیق شیراز کجاست؟

نشانی: شیراز | محله بیات | خیابان حضرتی | خیابان بین‌الحرمین

این مسجد بسیار زیبا و تاریخی در بخش شرقی حرم شاهچراغ قرار دارد. شما می‌توانید برای دسترسی به مسجد، از وسایل نقلیه عمومی یا از ماشین شخصی خود استفاده کنید.

اگر انتخاب شما استفاده از مترو باشد، باید بدانید که نزدیک‌ترین ایستگاه مترو تا مسجد عتیق چند کیلومتر فاصله دارد. بنابراین شما باید پس از پیاده‌شدن از ایستگاه متروی زندیه، از اتوبوس یا تاکسی استفاده کنید.

غیر از مترو، تمام اتوبوس‌هایی که از خیابان لطفعلی خان زند می‌گذرند، به این مسجد دسترسی دارند. برای این منظور لازم است تا بین بلوار زینبیه و چهارراه مشیر از اتوبوس پیاده شوید.

جاذبه‌های اطراف مسجد عتیق شیراز

مسجد عتیق شیراز، دریچه‌ای به دنیای غنی تاریخ و معنویت، اطرافش پر از مکان‌های دیدنی و تاریخی است که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نیست:

حرم شاه چراغ: تنها ۵ دقیقه پیاده‌روی از مسجد عتیق، این حرم مقدس را خواهید یافت. این حرم، که مدفن حضرت شاه چراغ (ع) است، نه تنها از نظر مذهبی بلکه به خاطر معماری ایرانی-اسلامی بی‌نظیرش که شامل کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های استادانه است، شهرت دارد.

بازار وکیل: در فاصله تنها ۱۰ دقیقه پیاده‌روی از مسجد، بازار وکیل قرار دارد. این بازار تاریخی که به دستور کریم‌خان زند بنا شده، فرصتی استثنایی برای تجربه حس نوستالژیک قدم زدن در میان راسته‌ها و ستون‌های سنگی آن و خرید صنایع‌دستی است.

حمام وکیل: فقط چند دقیقه از بازار وکیل فاصله دارد. این حمام تاریخی که اکنون به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده، می‌تواند نگاهی عمیق به معماری دوره زندیه و فرهنگ غنی این خطه بیندازد.

رزرو بهترین هتل شیراز  

حرف آخر

شهر تاریخی و فرهنگساز شیراز، میزبان جاذبه‌های گردشگری پرتعدادی است که در میان آنها مساجد زیبا و چشم‌نوازی هم وجود دارند. مسجد جامع عتیق شیراز با تاریخ کهن و معماری فوق‌العاده، یکی از مشهورترین و بلندآوازه‌ترین مکان‌های دیدنی شهر بهارنارنج‌هاست که هنگام سفر به شیراز باید از آن بازدید کنید.

سوالات متداول