فرهنگ مردم اصفهان؛ کلان‌شهری تاریخی!

هر چقدر از ذوق، خلاقیت، هنر دوستی مردمان اصفهان بگوییم کم گفته‌ایم. اصفهان با دارا بودن معماری‌های شکیل و چشم‌نواز، بناهای تاریخی با قدمت طولانی مانند: سی‌وسه پل، کاخ هشت بهشت، پل خواجو، منار جنبان، چهل‌ ستون، سیتی سنتر اصفهان، غذاهای سنتی و لذیذ و با دارا بودن چنین سابقه کهن تاریخی که دارد، لقب «نصف جهان» را یدک می‌کشد.در این مقاله به بررسی فرهنگ مردم اصفهان و شاخصه‌های منحصر به فرد این شهر حاشیه کویر مرکزی ایران خواهیم پرداخت.

این بار بلیط هواپیما اصفهان را فقط با سه کلیک بخرید! 

اصفهان؛ کلان‌شهری خلاق

فرهنگ مردم اصفهان بیانگر خلاقیت و ذوق هنری مردم شهر اصفهان است. پل‌های سرپوشیده چشم‌نواز، مساجد و مناره‌های منحصر به فرد اصفهان به همراه معماری‌های شکیل، این شهر را بدل به یکی از زیباترین شهرهای ایران کرده است؛ همین امر باعث شده است، لقب نصف جهان برازنده شهر اصفهان باشد. 

در آذر ماه 1394 شهر اصفهان در کنار رشت، به عنوان نخستین شهرهای ایران، عنوان شهرهای خلاق جهان را زیر نظر سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) کسب کردند.

بر اساس معیارهای یونسکو عنوان شهر خلاق برازنده شهری است که شهروندان آن شهر با خلاقیت و توانمندی‌هایشان در توسعه و پیشرفت شهری سهیم باشند.
همین امر می‌تواند مهر تاییدی بر فرهنگ مردم اصفهان باشد؛ مردمانی که در دل تاریخ ایران زندگی می‌کنند و فرهنگ و مرام اصیل ایرانی را نیز یدک می‌کشند.

فرهنگ مردم اصفهان با سخت‌کوشی و آینده‌نگری عجین شده است. همین تلاش توأمان با نگاهی به آینده باعث رشد صنعتی، اقتصادی، فرهنگی و هنری این شهر شده است؛ به طوری‌که در تمامی این زمینه‌ها نام اصفهان زبانزد خاص و عام است.

اصفهان یکی از بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین کلان‌شهرهای ایران است. این شهر با وسعتی معادل ۵۵۱ کیلومتر مربع و ۱۵ منطقه شهری، پس از تهران، عنوان دومین کلان‌شهر بزرگ ایران از نظر مساحت شهری را یدک می‌کشد.

اگر سفری به اصفهان داشته باشید، به ندرت در سطح شهر و در بین مردم، شلختگی و کثیفی خواهید دید، چرا که مردمان اصفهان بسیار حسابگر، ژرف‌اندیش، نکته‌سنج و پایبند به اصول هستند. دلیل این دوراندیش و مقتصد بودن مردم اصفهان، ریشه در تعاملات و حوادثی دارد که به گواه تاریخ در این دیار رخ داده است و اکنون آنان تمایل دارند که هیچگاه کنترل اوضاع از دست‌شان خارج نشود و اگر چنین شرایطی پیش بیاید، احساس ناامنی به آنها دست خواهد داد.

آداب و رسوم و فرهنگ مردم اصفهان

اصفهانی‌ها نیز همانند دیگر شهرهای ایران آداب و رسوم خاص و منحصر به فرد خود را دارند.

مراسم‌های گلاب‌گیری، چله بزرگ و چله کوچک، آتش‌افروزی و جل جلانی، سقاخوانی، جشن آبریزان در زاینده رود، چهارشنبه آخر سال (چهارشنبه‌سوری) و عید نوروز از جمله مواردی هستند که می‌توان از آنها به عنوان آداب و رسوم و فرهنگ مردم اصفهان نام برد.

در ادامه به بیان جزئیات بیشتری از آداب و رسوم اصفهان خواهیم پرداخت.یکی از معروف‌ترین مراسم‌های اصفهانی‌ها گلاب‌گیری است؛ این مراسم که وجه بین‌الملی نیز پیدا کرده است از آداب و رسوم قدیمی این استان و به خصوص شهر کاشان است.
مراسم گلاب‌گیری در روزهای پایانی اردیبهشت ماه همزمان با پیچیده شدن عطر خوش گل محمدی در تمام کوچه پس کوچه‌های شهر انجام می‌شود؛ در این مراسم دیگ‌های بزرگ مخصوص گلاب‌گیری بر روی شعله آتش گذاشته می‌شوند.

زمستان در فرهنگ مردم اصفهان  

زمستان  اصفهان با جاهای دیگر متفاوت است و تقسیم‌بندی خاص خودش را دارد: «چله بزرگ» که به ده روز ابتدایی زمستان و چهل روز بعد از آن را می‌گویند و «چله کوچک» که بیست روز بعدی آن را می‌دانند و به ده روز بعد «امن وبهمن» گفته می‌شود. هفت روز از ده روز باقی مانده را به اسم «سرما پیرزن» و سه روز دیگر را «سرما عجوزه» می‌نامند.

شب‌های هفدهم، هجدهم و نوزدهم دی ماه کودکان در شهر نطنز و روستاهای اطراف در گروه‌های مختلف دور یکدیگر جمع می‌شوند و دسته به دسته در بالای تپه و بلندی‌های روستا با جمع کردن و آتش زدن خار و هیزم مراسم آتش‌افروزی و جل جلانی را گرامی می‌دارند. در این مراسم رسم چنین است که اگر روشنایی آتش به درختان برسد، سال پیش رو سالی پر بار و پر میوه است که باغ‌ها و مزارع آفت نمی‌زنند.

مراسم آیینی در فرهنگ مردم اصفهان

مراسمات مذهبی در اصفهان جایگاه ویژه‌ای دارند. یکی از مراسم‌ها، مراسم سقاخوانی است که در این رسم دوست‌داران امام حسین (ع) با در دست داشتن مشک آب و یک کاسه در دسته‌های عزاداری حرکت کرده و با خواندن شعرهای مخصوص ایام به عزاداران و شرکت‌کنندگان در سوگواری امام حسین (ع)، آب می‌دهند.جشن آبریزان در زاینده رود یکی از زیباترین مراسم‌ها در فرهنگ مردم اصفهان است که متاسفانه امروزه به دلیل خشک شدن آب دریای زاینده رود دیگر به جا آورده نمی‌شود. در این رسم، در یک روز مشخص، مردم از هر قشر و عقیده‌ای دور زاینده رود گرد یکدیگر جمع می‌شدند و مردان با لباس‎‌های کهنه به داخل رود رفته و با کاسه و ظرفی که در دست دارند به روی یکدیگر آب می‌پاشیدند و زنان از بالای پل، به تماشای آنها مشغول می‌شدند.

اصفهان و نوروز باستانی

در عید نوروز، مردمان اصفهان مانند دیگر مردم ایران، نو کردن لوازم خانه و پوشاک خود و همچنین با خانه‌تکانی به استقبال سال نو می‌روند.
علاوه بر خانه‌ها، سفره‌های هفت‌سین بزرگ و مجللی در سایر نقاط شهر مانند مراکز تفریحی و  تجاری نیز مشاهده خواهید کرد.

اصفهانی‌ها در این ایام، شب‌بو و سنبل و ماهی قرمز خریداری می‌کنند. در سال نو، مردم برای پذیرایی از مهمانان از شیرینی‌هایی نظیر پولکی و گز و نبات استفاده می‌کنند.

در ایام نوروز، مردم اصفهان نیز به مانند سایر مردم ایران، درگذشتگان خود را از یاد نمی‌برند و در کنار دید و بازدیدهای عید بر سر مزار آنها نیز حاضر می‌شوند.

اکثر مردم این استان، سبزه عید خود را به طور خلاقانه‌ای با ماش، گندم و عدس تزئین می‌کنند.

رسم قاشق‌زنی یکی از رسوم قدیمی فرهنگ مردم اصفهان است که امروزه کم‌تر از گذشته مشاهده می‌شود. در این مراسم، کودکان و جوانان برای گرفتن شیرینی، شکلات و سایر تنقلات به در خانه همسایه‌ها می‌رفتند و قاشق‌هایشان را به یک ظرف یا کاسه فلزی می‌زدند.

آب و هوای اصفهان

آب و هوای اصفهان به علت دارا بودن ارتفاعات در مناطق متفاوت استان و همینطور دارا بودن 10 درصد از بیابان‌های کشور که قسمت عمده آن هم در شهرهای کاشان، اردستان، نجف‌آباد، نائین، آران، بیدگل و اصفهان است به سه دسته آب و هوای خشک تا گرم و خشک، آب و هوای نیمه مرطوب تا مرطوب و سرد و آب و هوای نیمه خشک تقسیم می‌شود. همچنین در بخش‌های کوهستانی اصفهان نیز آب و هوای معتدل در جریان است. در استان اصفهان، تابستان آب و هوای ملایم، و در زمستان‌ هم هوای سرد با بارش برف در جریان است.

غذاهای محلی و صنایع دستی در فرهنگ مردم اصفهان

یکی از شاخصه‌های اصلی استان اصفهان در کنار معماری و فرهنگ و هنرش، غذاهای رنگارنگ و سنتی آن است. یکی از معروف‌ترین و لذیذترین خوراکی‌های اصفهان، بریانی است. این خوراکی که به همبرگر شباهت زیادی دارد، با استفاده از گوشت، جگر سفید، پیاز، ادویه و فلفل تهیه می‌شود.

از دیگر غذاهای محلی و محبوب در فرهنگ مردم اصفهان، می‌توان به کله‌جوش، کباب زردک، پخمه ترش، کشک بادمجان، خورش ماست، قیمه ریزه نخودچی، پخنی لوبیا، خورشت مرغ و آلوچه، تاس کباب، شله بریون زیره و کوفته شوید باقالی اشاره کرد.

بدون شک گز یکی از معروف‌ترین سوغاتی‌های اصفهان است. اما سوغاتی‌های اصفهان محدود به گز نمی‌شوند. از جمله خوراکی‌های محبوب اصفهان می‌توان به پولکی، سوهان، دوغ و گوش فیل و شیرینی کرکی اشاره کرد.

همچنین قلمکاری، قلم زنی، فیروزه کوبی، مسگری و میناکاری نیز از معروف‌ترین و ارزشمندترین صنایع دستی در فرهنگ مردم اصفهان به حساب می‌آید که می‌توان به عنوان سوغاتی از آن استفاده کرد.

لباس و پوشش محلی در فرهنگ مردم اصفهان

نوع پوشش مردم اصفهان نشأت گرفته از عوامل محیطی و فرهنگ و رسوم آنها است. البته لازم به ذکر است که در سال‌های اخیر با توجه به رواج فرهنگ شهرنشینی، دیگر پوشش‌های محلی و سنتی طرفداران خود را از دست داده است اما هنوز هم که هنوز است در نقاطی از اصفهان، به خصوص در روستاهای آن، مردم از لباس‌ها و پوشش‌های اصیل و سنتی خود که نمایانگر فرهنگ مردم اصفهان است، استفاده می‌کنند.

لباس اصیل و محلی مردان اصفهان، از یک پیراهن سفید یقه ساده به همراه دکمه دوبل و آستین‌های گشاد، یک شلوار مشکی نسبتا گشاد و یک جلیقه مشکی به همراه یک کلاه نمدی تشکیل شده است. مردان اصفهانی در ایامی که هوا سرد می‌شود برای گرم ماندن خود، از یک قبای بلند بر روی لباس خود و یک شال ابریشمی نیز برای بستن کمر استفاده می‌کنند.زنان اصفهانی نیز در لباس محلی خود از یک پیراهن به رنگ شیری که گلدوزی شده استفاده می‌کنند. آنها در کنار این پیراهن، یک دامن مخمل قرمز کوتاه که چین‌های فراوانی دارد نیز به تن می‌کنند. از زیر دامن، زنان جوان شلوار نخی به رنگ سفید و زنانی که مسن‌تر هستند، شلوار نخی به رنگ سیاه می‌پوشیدند.
همچنین از یک چارقد شیری رنگ گلدوزی شده برای پوشاندن موهای سر خود استفاده می‌کنند که این چارقد با سنجاقی در زیر گلو بسته می‌شود.

ادبیات و هنر در فرهنگ مردم اصفهان

یکی از مهم‌ترین مقوله‌های فرهنگ‌شناسی و جامعه‌شناسی، مطالعه ادبیات و هنر آن منطقه است. در این زمینه نیز فرهنگ مردم اصفهان از غنی‌ترین فرهنگ‌های جهان است.

ادبیات سنتی و گویش در فرهنگ مردم اصفهانی

اصفهانی‌ها به زبان فارسی و با لهجه اصفهانی صحبت می‌کنند. لازم به ذکر است که در برخی از شهرستان‌های استان اصفهان مردم با گویش مخصوص به خود صحبت می‌کنند. گویش‌های به مانند ابیانه‌ای، خوانساری و لری.

یکی از نکاتی در لهجه اصفهانی باعث تمایز این لهجه با سایر لهجه‌ها می‌شود، اضافه شدن حرف «س» در انتهای بسیاری از کلمات است که یک تفاوت آوایی منحصر به فردی ایجاد می‌کند.

ادبیات بومی اصفهان از دوران صوفی در قهوه‌ خانه‌های آن زمان رواج یافت. این قهوه خانه‌ها برای نخستین بار در اصفهان و قزوین دایر بودند.

فرهنگ مردم اصفهان را می‌توان در دل داستان‌ها و قصه‌های آن زمان به خوبی مشاهده کرد.
ویژگی‌هایی نظیر رندی، بذله گویی، حاضر جوابی، خشکی و شاخصه‌های تعلیمی و مذهبی با توجه به عقاید و دیدگاه‌های مردمانش به وضوح در ادبیات بومی اصفهان دیده می‌شود.

قصه‌های بختیاری نیز با قصه‌های آمیخته شده‌اند. منابع بسیار زیادی برای آشنایی با ادبیات اصفهان وجود دارد. یکی از بهترین منابع موجود، کتاب‌های «هزار و یک سخن» و «داستان‌های امثال» اثر امیر قلی امینی مدیر روزنامه اصفهان است که در سال 1299 شمسی در برلین چاپ شده است. مطالب این کتاب‌ها که توسط امیر قلی امینی گردآوری شده است، برگرفته از حافظه و گفته‌های مردمان عامه، کشاورزان، باغ‌داران، نوکران و درشکه‌چی‌ها می‌باشد.

هنرهای بومی اصفهان

به اعتقاد بسیاری، اصفهان را می‌توان مهد هنر ایران دانست. اصفهان از هنر صنایع دستی، میناکاری، سفالگری، قالی بافی، قلمکاری، قلمزنی تا هنر شعر و موسیقی و ادبیات از پیشگامان این عرصه می‌باشد. استان اصفهان را می‌توان یکی از بزرگ‌ترین قطب‌های صنایع دستی در ایران دانست.

به گواه تاریخ در زمان ایران باستان به خصوص در دوران سه سلسله هخامنشیان، ساسانیان و اشکانیان هنر و موسیقی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. از همان دوران، استان اصفهان پیشگام این عرصه در ایران بوده و پیشرفت‌های زیادی داشته است. پس از این دوران هنر و تا قبل از سلسله صفویه در ایران موسیقی کمی نزول کرد، اما مجددا با پایتخت شدن اصفهان، بار دیگر هنر و موسیقی جایگاه ویژه خود را در فرهنگ مردم اصفهان پیدا کرد و جز جدایی ناپذیر زندگی مردم شد.

اصفهان یکی از برترین و مهم‌ترین مکتب‌های موسیقی در ایران است. جایگاه ویژه موسیقی در این استان به حدی است که در رژه‌های نظامی موسیقی‌دانان در صف‌های اول رژه حضور داشتند.

در کنار موسیقی، آواز نیز از محبوبیت بسیار زیادی در بین فرهنگ مردم اصفهان برخوردار است. بنابه گفته بسیاری از تاریخ‌دانان از دوران صفویه تا به اکنون، موسیقی بر جنبه‌های معماری اصفهان نیز تاثیر گذاشته است. از آنجا که معماری منجمد، لقب موسیقی می‌باشد، می‌توان به این گفته استناد کرد.

جدای از این موارد تاریخی، آواز اصفهان یا بیات اصفهان (ابیات اصفهان) که یکی از پنج آواز موسیقی سنتی ایرانی می‌باشد نیز گفته ما مبنی بر این جایگاه ویژه موسیقی و آواز در اصفهان را تایید می‌کند. آواز اصفهان جزئی از دستگاه همایون است، اما بنابر اعتقاد برخی دیگر این آواز بخشی از دستگاه شور می‌باشد. برخی هم اعتقاد دارند بیات اصفهان بیش از هر چیز به گام مینور شباهت دارد.

کلام آخر

در این مقاله با بررسی آداب و رسوم و ویژگی‌های فرهنگ مردم اصفهان دانستیم که اصفهان استانی پیشگام در عرصه‌های هنر، تاریخی، معماری است که بر فرهنگ اصیل آن‌ها تاکید دارد. اگر تاکنون به اصفهان سفر نکرده‌اید، این شهر می‌تواند یکی از بهترین و مفرح‌ترین انتخاب‌های شما باشد.