مسجد زیرک استانبول؛ کلیسا، صومعه‌سرا یا معبد کاتولیک!

مساجد از جاذبه‌های اصلی ترکیه به خصوص استانبول هستند. معماری‌های اصیل و قدیمی، فضاهای بزرگ، جزئیات بی‌نظیر و عظمت تماشایی آن‌ها به حدی زیبا و چشمگیر هستند که همه گردشگران را به خود جذب می‌کنند. یعنی ممکن نیست گردشگری در سفر خود به استانبول بدون دیدن حداقل یک مسجد از آن خارج شود. خوشبختانه تا دلتان بخواهد مسجد زیبا و فوق‌العاده در این شهر پیدا می‌شود که از قضا یکی از آن‌ها مسجد زیرک استانبول است. مسجدی تاریخی، مهم و دارای معماری خاص. 

بیایید تا با یکدیگر در این مسجد معنوی و چشم نواز قدمی بزنیم! 

تور استانبول سه کلیک را به راحتی و ارزان رزرو کنید!

درباره مسجد زیرک استانبول

مسجد زیرک که به صومعه پانتوکراتور نیز شناخته می‌شود، یکی از عبادتگاه‌های تاریخی منطقه‌ی فاتح استانبول است. این مسجد که در واقع از دو کلیسای کوچک و کلیسای ارتودوکس شرقی تشکیل شده، معماری شگفت‌انگیزی را در جلوی چشمان شما قرار می‌دهد تا جایی که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است. 

بخوانید: 25 تا از مساجد استانبول؛ از ایاصوفیه تا مسجد آبی

بخشی از این بنای تاریخی که به نام Müderris Molla Zeyrek Efendi نامگذاری شده، امروزه به یکی از دیدنی‌ترین قسمت‌های آن تبدیل شده است. از طرفی به دلیل وجود آب انبارها و سرداب‌های اطراف و زیر آن و افسانه‌های مختلفی از زبان به زبان در مورد مسجد نقل شده که در ادامه بیشتر درباره آن‌ها می‌خوانیم، بسیار معروف و شناخته شده است.  

تاریخچه مسجد زیرک استانبول

قبل از هر چیز با تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد زیرک آشنا شوید که می‌توان گفت مهمترین ویژگی آن است: 

آغاز و ظهور مسجد زیرک یا صومعه پانتوکراتور

ایرنه، همسر امپراتور جان دوم کومننوس، تصمیم گرفت در سال 1124 صومعه پانتوکراتور را بسازد. صومعه‌ای که او قصد داشت بسازد، به شکل ساختاری پیچیده بود و از کلیسا، کتابخانه و بیمارستان تشکیل می‌شد. با این حال، این شکل که اولین بنای صومعه را تشکیل می‌دهد، در زمان حیات آیرین به طور کامل تکمیل نشد. اما همان قسمت ساخته شده را خود ایرنه، کلیسای صومعه «کریستوس پانتوکراتور» نامید. پانتوکراتور در لغت به معنای “ارباب جهان” است. منظور از کریستوس نیز عیسی مسیح است. بنابراین، کلیسا به عیسی تقدیم شده است.

بعد مرگ ملکه ایرنه ساخت و ساز متوقف نشد

ملکه ایرنه در سال 1134 به طور غیر منتظره درگذشت. پس از آن، جان دوم، که به شدت اندوهگین بود، تصمیم گرفت که صومعه را از طرف همسرش کامل کند. امپراتور کلیسای دوم را در شمال کلیسای اول ساخت و نام کلیسای جدید را «Theotokos Elaiusa» گذاشت. معنای کلامی این نام، مریم باکره مهربان است. امپراتور Ioannes بعدها کلیسای دیگری را بین این دو کلیسا ساخت و ساختمان را یکپارچه کرد. این قسمت آخری که ساخته شد، به نام فرشته میکائیل “آرانجلوس مایکل” نامگذاری کردند.

تایپیکون صومعه چه موقع نوشته شد و چیست؟

تایپیکون صومعه در سال 1136 نوشته شده است. تایپیکن نوعی متن توضیحی است که با همان کتیبه در امپراتوری عثمانی یکی است و فرقی ندارد. تایپیکن صومعه پانتوکراتور بیشتر اطلاعات کلی در مورد اصول تاسیس می‌دهد. 

از آنجایی که تایپیکن در سال 1136 نوشته شده، گمان می‌رود که ساخت کلیسای سوم حداکثر تا این تاریخ به پایان رسیده باشد. در این متن گفته شده که معمار کلیساها نیکفروس بوده است.

ساختمان‌های دیگر مسجد زیر استانبول یا همان صومعه پانتوکراتور

در نهایت یک دانشکده پزشکی به بیمارستان صومعه اضافه شد. شاید بتوان گفت این دانشکده با بیمارستان‌های دانشگاهی امروزی مطابقت دارد، چون در زمان خودش بسیار مجهز و کامل ساخته شد. علاوه بر این‌ها یک داروخانه و یک خوابگاه برای سالمندان نیز به مجموعه صومعه اضافه کردند. 

آن‌ها همچنین بخش چشمه مقدس را در صومعه قرار دادند. اگر درباره آن نمی‌دانید، باید بگوییم که اصطلاح چشمه مقدس که برای نهرها و چشمه‌های سرد نیز به کار می‌رود، نامی است که به منابع آبی داده می‌شود که مسیحیان ارتدکس آن را مقدس می‌دانند.

مقبره‌های صومعه پانتوکراتور

مقبره‌های امپراطور Ioannes و Empress Eirene در این صومعه یا همان مسجد زیرک استانبول قرار دارند. بعدها، افراد زیادی از خانواده‌های سلطنتی Komnenos و Palaiologos در این صومعه به خاک سپرده شدند. در میان اسامی مدفون امپراتور مانوئل اول از سلسله کومنیان و همسرش ملکه برتا نیز هستند. امپراتور مانوئل دوم و امپراتور ایوان 8 از سلسله Palaiologos افراد دیگر به خاک سپرده شده در این مجموعه هستند.  

تبدیل صومعه پانتوکراتور به یک معبد کاتولیک

در ادامه تاریخچه مسجد زیرک استانبول به تغییرات آن از صومعه به معبد کاتولیک می‌رسیم. در سال 1202 پاپ اینوسنتس سوم خواستار جنگ صلیبی برای گرفتن بیت المقدس از دست مسلمانان شد. اولین هدف این عملیات که با عنوان جنگ صلیبی چهارم در تاریخ ثبت شد، تصرف مصر و سپس بیت المقدس بود. 

با این حال، فرماندهان و شوالیه‌های ونیزی در ارتش ترتیباتی را برای انجام عملیات در استانبول انجام دادند. این کار به این دلیل بود که بین اروپاییان کاتولیک و بیزانس ارتدوکس نیز نفرت زیادی در آن زمان وجود داشت.

خلاصه اینکه آن‌ها شهر استانبول تصرف و غارت کردند. در طول این اشغال، صومعه پانتوکراتور نیز به یک معبد کاتولیک تبدیل شد. در این جریان، اقلام ارزشمند، یادگارهای مقدس و مواد متعلق به مقدسین در صومعه به نقاط مختلف اروپا منتقل شد. 

یکی از این مکان‌ها شهر ونیز است. در واقع، تصور می‌شود که برخی از آثار هنری در حال حاضر در کلیسای سنت مارک در ونیز قرار دارد از صومعه پانتوکرادور به سرقت رفته باشد.

تبدیل صومعه به مدرسه و طهور نام زیرک مسجد

پس از فتح استانبول، حجره‌های راهبان این صومعه به مدرسه تبدیل شد. این مدرسه اولین مدرسه عثمانی در استانبول است. سه حجره ضلع جنوبی بعدها توسط اکشمس الدین، امیر بوهاری و شعبانیه شیخ به عنوان اقامتگاه مورد استفاده قرار گرفت. کلیساها نیز به عنوان کلاس درس و مساجد متصل به مدرسه مورد استفاده قرار گرفتند. نام کنونی مسجد از ملازیرک افندی که استاد مدرسه اینجا بود، گرفته شده است.

زلزله تخریبات زیادی در بر داشت

فراز و نشیب مسجد زیرک استانبول به حملات و جنگ‌های داخلی خلاصه نمی‌شود. با وجود اینکه همیشه و در هر دوره‌ای توسط امپراتوری عثمانی به طور فعال مورد استفاده و محافظت قرار می‌گرفت. اما متاسفانه در زلزله 1766 آسیب جدی دید که با بازسازی و تعمیرات انجام شده در زمان سلطنت مصطفی سوم شکل کنونی خود را به خود گرفت.

از تزئینات خاکستری و سیاه ساخته شده در قرن نوزدهم می‌توان فهمید که مسجد در آخرین دوره‌های امپراتوری عثمانی بازسازی شده است. در آغاز قرن بیستم نیز معبدی که مورد توجه قرار نگرفت، به سرعت ویران شد و شکوه خود را از دست داد. اگرچه اداره کل بنیاد بین سالهای 1953 تا 1966 تعمیرات مختلفی را انجام داد، اما کافی نبود. چون این کار پی در پی فقط قسمت جنوبی مسجد تعمیر اساسی شد. 

این مسجد در سال 1986 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.

معماها و افسانه‌های مسجد زیرک استانبول

داستان‌ها و افسانه‌های مختلفی از مسجد زیرک استانبول در بین مردم نقل می‌شود. به خصوص قدیمی‌های ساکن در این منطقه اشاره می‌کنند که مدتی از مسجد به عنوان انبار استفاده می‌شده است. از جمله شایعاتی که به گوش می‌رسد این است که شب‌ها از منطقه‌ای که انبار است، فریاد بلند شنیده می‌شود و افراد محله از ترس نمی‌توانند به آن منطقه نزدیک شوند.

همچنین آب انبارها و سرداب‌های منطقه که برخی از آن‌ها در زیر صومعه قرار دارند، در جریان مرمت کشف شد. با این حال، این بخش زیرزمینی صومعه در حال حاضر برای بازدید عموم باز نیست. در افسانه‌ای مربوط به این موضوع، ادعا شده است که از طریق معابر زیر صومعه به ایوانسرای می‌رسید و فضایی مخوف و ترسناک است.

اولیا چلبی در سفرنامه خود آورده است که مردم منطقه معتقد بودند که جادوگران از آب انبارهای اطراف صومعه به خصوص در شب‌های زمستان بیرون می‌آیند.

ویژگی های معماری مسجد زیرک استانبول

کلیساهای صومعه پانتوکراتور با ساختاری گنبدی به نام پلان صلیبی بسته پوشیده شده‌اند. نمای بیرونی هم با استفاده از سنگ تراشی و آجر در کنار هم ساخته شده است. با این حال می‌توان گفت که از آجر بیشتر استفاده کردند. فضای داخلی نیز با موزاییک‌ها و بشقاب‌های رنگارنگ تزئین شده است.

روی طاقچه پنجره‌های رنگارنگ شیشه‌ای وجود دارد. کف کلیسا با استفاده از تکنیکی به نام “opus sectile” با سنگ مرمر سنگفرش شده و جزئیات به کار رفته در آن بی‌نظیر است. 

الحاقات مختلفی برای ادغام کلیساها در ساختار مسجد زیرک استانبول در دوره عثمانی ایجاد شد. برای این کار محفلی سلطانی در قسمت جنوبی محوطه که به عنوان مسجد استفاده می‌شد، ساختند. اگرچه این محفل به امروز نرسیده است، اما بخش‌های مختلف آن همچنان وجود دارد.

ستون‌های اصلی ساختمان در شمال با ستون‌های جدید ساخته شده از سنگ و آجر جایگزین شدند و فضایی بزرگ را خلق کردند. در نهایت، پس از تبدیل بنا به مسجد، محراب گچی، خطبه چوبی و منبر مرمری به مسجد زیرک استانبول امروزی افزوده شد.

نکاتی که قبل از رفتن به مسجد زیرک (Zeyrek Camii) باید بدانید

• مسجد زیرک یک جایگزین عالی برای کسانی است که قبلاً ایاصوفیه را دیده‌اند و می‌خواهند یک مکان جدید را کشف کنند.
• مسجد زیرک هنوز به عنوان عبادتگاه مورد استفاده قرار می‌گیرد، بنابراین برای پیروی از آداب و رسوم معمول مانند لباس پوشیدن آماده باشید.
• برخی از تورها امکان جابه‌جایی با صندلی چرخدار را بین بناهای اصلی معماری شهر، از جمله مسجد زیرک، ارائه می‌دهند.

مسجد زیرک کجاست؟

مسجد زیرک استانبول در منطقه فاتح قرار دارد. این مسجد همچنین در منطقه زیرک که نام خود را به آن داده است، در Sinanağa Mahallesi، İbadethane Sokak واقع شده است. 

دسترسی به مسجد با اتوبوس امکان‌پذیر است. برای این کار می‌توانید از هر یک از وسایل نقلیه عمومی با شماره‌های 77A, 76D, 41Y, 28, 28T, 30D, 336E, 35C, 36CE استفاده کنید.

سایر جاذبه های نزدیک مسجد زیرک استانبول

در هنگام بازدید از مسجد زیر استانبول بد نیست به جاذبه‎های اطراف نیز سر بزنید: 

• مسجد ایاصوفیه
• مسجد یاووز سلطان سلیم
• فواره آلمانی سلطان احمد
• مخزن سرقفلی
• موزه قلعه یدیکوله
• مسجد سلطان احمد
• ستون مار سلطان احمد
• مسجد محرمه سلطان
• حمام سلیمانیه
• مسجد سلیمانیه
• مسجد لاللی
• دیوارهای استانبول
• حمام ترکی کاگالوغلو

زمان بازدید از مسجد زیرک استانبول

بناهای باستانی استانبول در اوج تابستان بسیار پر آب هستند، بنابراین سعی کنید در اوایل یا اواخر سال از آن دیدن کنید. اضافه کنیم که مسجد زیرک در زمان‌های اقامه‌ی نماز پذیرای بازدیدکنندگان نیست.

در نهایت

مسجد زیرک استانبول همانند دیگر مساجد این شهر مملو از معماری‌های باشکوه و جزئیات بی‌نظیر است که تاریخی این شهر را به شما نشان می‌دهد. با بازدید از این مسجد شما شاهد کلیسای و صومعه‌سرا و معبد کاتولیکی بوده‌اید که با گذشت زمان به مسجد تبدیل شده، اما هنوز هم معماری خود را حفظ کرده است.