فرهنگ بومی یزد

یزد شهری است که فرهنگ و آیین‌های کهنش هنوز در زندگی روزمره دیده می‌شود؛ از جشن زرتشتی هیرومبا در شریف‌آباد تا نخل‌برداری عاشورا و رسم‌های نوروزی مانند فال کوزه. در این مقاله، مهم‌ترین آیین‌ها، زمان و چند نکتهٔ کاربردی برای تجربه بهتر و داشتن اطلاعات کامل، ارائه شده است. اگر قصد خرید بلیط هواپیما یزد را دارید، این مقاله با عنوان فرهنگ بومی یزد، جمع‌بندی سریعی از بایدها و نبایدهای فرهنگی شهر در اختیار شما می‌گذارد.

تنوع دینی یزد

نه تنها ایرانیان بلکه انگلیسی‌ها نیز از گذشته‌های دور به این حقیقت تاریخی پی‌برده بودند که مذهب در استان یزد پررنگ‌تر از دیگر نقاط ایران است. دین و مذهب غالب در استان یزد مسلمان و شیعه دوازده امامی است و وجود بیش از ۴۳۰ حسینیه فقط در شهر یزد و بیش از ۱۰۰۰ حسینیه در سراسر استان نشان می‌دهد که تا چه حد حفظ آداب و رسوم دینی برای یزدی‌ها مهم‌است. از سوی دیگر در گوشه‌ و کنار استان عبادتگاه‌های مختلف زرتشتیان و کنیسه‌های یهودیان نیز یافت می‌شود. البته سوای از این موارد جماعت اندکی از ارامنه هم در یزد زندگی می‌کنند که کمترین اقلیت دینی را از نظر تعداد به خود اختصاص می‌دهند.

فرهنگ بومی یزد در عید نوروز

همگام با دیگر ایرانیان، خانه تکانی ایام عید نوروز برای یزدی‌ها بسیارمهم است و البته مردم این دیار در این زمینه پرکارتر هستند و علاوه بر منازل مسکونی، قنات‌ها و نهرهای خود را نیز لایروبی می‌کنند. چراکه این آیین از عهد باستان به یادگارمانده و هنوز هم برگزارمی‌شود. مطابق مرسوم عیدی‌دادن پدر و اعضای خانواده به یکدیگر نیز انجام می‌شود. اما آن چیزی که موضوع را خاص می‌کند عقیده یزدی‌های باستان است که می‌گویند، ۱۰ روز مانده به سال جدید ارواح گذشتگان به زمین می‌آیند و ۱۰ روز بعد از سال نو مجددا به جایگاه خود بازمی‌گردند. به همین دلیل اصراردارند که در این ‌بازه ۲۰ روزه خانه تمیز و مرتب باشد.

دیگر اقدام جالب مردم یزد در آستانه تحویل سال این است که در کوزه‌های سفالی مبلغی پول را می‌اندازند و کوزه را از پشت بام به داخل کوچه پرت می‌کنند. مردم یزد بر این عقیده هستند که با این حرکت نحسی اشیا را از بین می‌برند و مبلغ داخل کوزه نیز برای نیازمندان و صدقه برای ارواح گذشتگان محسوب می‌شود. دیگر آداب و رسوم باستانی یزدی‌ها برای نوروز عبارتنداز:

فال کوزه

هرچند که این سنت قدیمی در گذشته میان زنان پررنگ‌تر بوده و اما همچنان در بخش‌های مختلف  استان یزد مانند شهرهای تفت، میبد، مریم‌آباد، اردکان، مهریز و رحمت‌آباد برگزارمی‌شود. داستان فال کوزه از این قراراست که یک کوزه توسط دختری نابالغ پر از آب می‌شود. سپس این کوزه در بین زنان چرخانده‌شده و هرکس گیره سر یا شانه‌اش را به نیتی درون آن می‌اندازد. درمرحله بعد کوزه را به خانه‌ای می‌برند که درخت مورد در آن قراردارد. کوزه به مدت یک روز به همراه یک تکه پارچه سبز و آیینه‌ای کوچک زیر درخت می‌ماند.

روز بعد همان دختر باید لباسی پاک و زیبا به تن کرده و کوزه را برمی‌دارد و به میان زنان می‌برد و مراسم فالگیری آغازمی‌شود. این مراسم با خواندن اشعار متعدد همراه‌است و درهمین حین دختر دست درون کوزه برده و چیزی را بیرون می‌آورد. با بیرون‌آمدن هر گیره سر، صاحبش باید از شعری که درحال خوانده‌شدن است، نیت خود را تعبیرکند. این مراسم تا انتها و زمانی که تمامی اشیا بیرون می‌آیند، ادامه می‌یابد. درنهایت اگر معنای شعر خوب باشد یعنی نیت صاحب فال عمل نیک است و به مقصود خود خواهد‌رسید. اگر معنای بد باشد یعنی نیت خراب‌بوده و مراد نیز حاصل نمی‌شود.

آتش رو بوم کردن

این مورد از دیگر رسومات و فرهنگ بومی یزد است که نوعی چهارشنبه‌سوری محسوب می‌شود و به این صورت است که در آخرین شب سال، یزدی‌ها روی پشت بام خانه خود آتش روشن می‌کنند و روی آن اسپند می‌ریزند تا از چشم زخم درامان باشند و بدین‌گونه زمستان را به پایان می‌رساند. همزمان با این مراسم، رسم کلوخک نیز برگزارمی‌شود که سیب‌زمینی‎‌های کوچک را زیر آتش می‌کنند و پس از پخته‌شدن آن‌ها را می‌خورند.

پخت آش رشته

آش رشته در یزد برند و نماد سال نو است. به همین دلیل به صورت گروهی و با هدف حاجت‌ رواشدن پخته می‌شود. البته معمولاً افرادی که نذر خاصی کرده‌اند، گرد هم می‌آیند و آش را می‌پزند و سپس آن را میان همسایگان پخش می‌کنند.

آیین محرم در یزد

درقسمت‌های قبل به این موضوع اشاره‌شد که اعتقاد به محرم و صفر و عزای سیدالشهدا (علیه السلام) تا چه حد نزد مردم یزد محترم است. شدت گرمی مراسم به حدی است که هرساله گردشگران داخلی و خارجی فراوانی برای تماشای آن‌ها از نزدیک به یزد می‎‌آیند. در ادامه هریک از این مراسمات به تفکیک عبارتنداز:

چاووشی خوانی

سنت چاووشی خوانی بر دواساس صورت می‌گرفت. اولین مورد خبر از فرارسیدن محرم می‌داد و در گذشته‌های دور که قدرت رسانه مثل امروز بالانبود، در اکثر موارد قاریان قرآن به شکل گروهی در کوچه‌ها حرکت‌کرده یا به پشت بام منازل می‌رفتند و مرثیه‌های سیدالشهدا (ع) را جهت باخبرکردن مردم از فرارسیدن محرم می‌خواندند. مورد دوم مربوط به قافله‌هایی است که از زیارت عتبات عالیات بازگشته و چاووش خوان برای این قافله ها اشعاری از سیدالشهدا را می‎‌خواندند.

پرسه‌زنی

در فرهنگ بومی یزد این عزاداری به این صورت است که اعضای هیئت‌ها و حسینیه‌ها پیش قدم‌ شده و بقیه مردم گرد ایشان جمع می‌شوند و با سینه‌زدن و آویختن سنج، به سمت حسینیه حرکت می‌کنند. رسم‌است مردمی که نذری دارند جهت مصرف هیئت، نذورات خود را به افراد حاضر در پرسه‌زنی دهند.

پامنبری

این آیین در واقع یک سبک از روضه خوانی است و قبل از سخنرانی دو نفر از سادات که صدای خوبی دارند شروع به خواندن روضه‌هایی در مرثیه سیدالشهدا می‌کنند. در هنگام اجرای مراسم پامنبری شخصی که سقا نام دارد به عزاداران آب می‌دهد.

پوش‌کشیدن

در فرهنگ بومی یزد، پوش یک پوشش پارچه‌ای بزرگ و سفید است که در کارخانه هراتی یزد بافته می‌شود و منقش به واقعه‌هایی از کربلا است. این پوشه‌ها روی ستون‌هایی بناشده و عزاداران در داخل آن به عزاداری مشغول می‌شوند.

مراسم سینه ‌زنی

مرسوم‌ترین مراسم عزاداری سیدالشهدا سینه‌ زنی است که در یزد با شکوه هرچه تمام‌تر برگزارمی‌شود. جالب‌است بدانید که دسته سینه زنی عرب‌ها که لباس سیاه و بلند عربی آغشته به گل و خاک می‌پوشند و به سمت امامزاده جعفر حرکت می‌کنند، پرشورترین دسته عزاداری در یزد هستند.

آیین نخل‌برداری

این مراسم خاص یزدی‌ها است و به خصوص در روزهای تاسوعا و عاشورا اجرامی‌شود. در این آیین از یک نخل که نماد جاودانگی است و آیینه، شیر و نمادی از درخت سرو که مزین به کتیبه‌ها و اشعاری در مرثیه امام حسین (ع) است، استفاده می‌شود. سپس عزاداران نخل را به تعداد اعداد فرد مانند ۳، ۷ یا ۱۱ دور حسینیه می‌چرخانند و بعد از هر دور استراحت، آن را دوباره بلند‌کرده و به جایگاه اولیه‌اش برمی‌گردانند. گفتنی‌است که بالای نخل یک نفر ایستاده و اشعاری در مرثیه سیدالشهدا می‌خواند. اوج شکوه این مراسم در میدان امیر چخماق یزد دیده می‌شود؛ جایی که دسته‌های عزاداری از قدیم تا به امروز گرد هم می‌آیند.

نکات سفر و زمان اوج آیین‌ها در یزد

برای تجربه بهتر مراسم و جشن‌های یزدی، زمان و مکان برگزاری آن‌ها اهمیت زیادی دارد:

• محرم: پرشورترین مراسم در روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. اگر قصد تماشا دارید، چند ساعت پیش از آغاز مراسم در اطراف حسینیه‌های مرکزی حاضر شوید.
• هیرومبا (شریف‌آباد): این جشن زرتشتی معمولاً در اواخر فروردین اجرا می‌شود. هماهنگی با انجمن زرتشتیان یا اقامتگاه‌های محلی بهترین راه برای حضور در آن است.
• نوروز: آیین‌هایی مثل فال کوزه هنوز در شهرهایی مانند تفت، میبد و مهریز برپا هستند. برای اطلاع از زمان دقیق، از بزرگ‌ترهای محل پرس‌وجو کنید.
• نکات احترام: پوشش مناسب و رعایت سکوت در اماکن مذهبی ضروری است. از عکاسی بدون اجازه بپرهیزید و در مراسم محلی مؤدبانه همراهی کنید.

برای حضور راحت‌تر در این روزها، از قبل رزرو هتل یزد را انجام دهید تا اقامتتان نزدیک محل مراسم باشد

روزه گرفتن و ماه رمضان در فرهنگ بومی یزد

شناخت فرهنگ بومی یزد در ماه رمضان می تواند جالب باشد :

روز کلوخ اندازان

درابتدا باید به این نکته اشاره‌کرد که رسم کلوخ اندازان در سراسر ایران اجرامی‌شود و هر شهری به نوبه‌خود این سنت را اجرامی‌کند که یزدی‌ها نیز شیوه خاص خود را دارند. روز کلوخ اندازان در واقع روز آخر شعبان است که یزدی‌ها به دامن طبیعت رفته و خوراک مورد علاقه خود را می‌خورند. غذاهایی که در این روز مصرف می‌شود بسیارمتنوع بوده و مواردی همچون آش‌های سنتی و خوشمزه، فالوده یزدی، حلوای برنج، و شولی نیز مصرف می‌شود.

چراغ ملا کاظم

نقل‌است که درگذشته فردی به نام ملا کاظم خادم مسجد جامع کبیر یزد بود که قبل از سحر چراغ را روشن می‌کرد و هنگام اذان صبح خاموش می‌کرد. درگذشته‌های دور مردم یزد از ستاره‌ها برای تشخیص سحر استفاده می‌کردند و به همین دلیل خادمان مساجد تقریباً یک تا دو ساعت مانده به سحر چراغ را روشن می‌کردند تا مردم متوجه رسیدن سحر باشند. این رسم تاریخی بیشتر به مسجد جامع یزد نسبت داده می‌شود که از قدیم محل تجمع و نیایش مردم در سحرگاهان بود.

پیوند ازدواج در فرهنگ بومی یزد

فرهنگ بومی یزدی مراسمات خاصی را ازدواج دارد که می تواند برای بقیه افراد جالب باشد؛ درادامه هریک عبارتنداز:

روس کردن

روس کردن به این صورت است که یک هفته پس از انتخاب دختر و پسند کردن توسط داماد، خانواده داماد با یک حلقه انگشتر، یک جفت کفش به همراه یک جعبه شیرینی به خواستگاری دختر می‌روند. چند روز بعد از بله برون، اقوام داماد به همراه عاقد راهی خانه عروس شده و سفره عقد برپامی‌شود. این سفره سفید بوده و بر سر عروس می‌گیرند و رویش قند می‌سایند و همزمان به گویش یزدی می‌گویند سابم، مسابم. افراد حاضر می‌پرسند: چی چی مسابی؟ – مهر و محبت مسابم؟ – برای کی؟ ـبرای عروس و داماد. بعد از پایان مراسم پارچه را می‌دوزند به نیت دوام مهر و محبت برای عروس و داماد.

درنهایت نیز وقتی عروس را به خانه داماد می برند سرهرکوچه فردی از اقوام داماد می‌رسد و خوشامدگویی می‌گوید و به عروس یک قطعه طلا یا یک سفر تفریحی یا رواندازی برای سفرهای زیارتی به تحت عنوان پاانداز یا سرانداز به عروس هدیه می‌دهد.

جاخالی

مراسم جاخالی دو روز بعد از پایان مراسم عروسی اقوام عروس با هدیه در دست به خانه داماد می‌روند. بعد از آن خانواده عروس و داماد به مناسبت پاگشا عروس و داماد را به خانه همدیگر دعوت می‌کنند.

جشنواره پسح یهودیان در فرهنگ بومی یزد

عید پسح در میان یهودیان از حرمت فراوانی برخورداراست و در زمره ۳ عید بزرگ فرهنگ بومی یزد جای‌ دارد. عید پسح مربوط به رهایی قوم یهود از برده‌داری فرعون مصر است. این عید در یزد به مدت یک هفته در بهار برگزارمی‌شود. نیایش، توجه به پروردگار و آواهای مذهبی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. شب عید پسح اعضای خانواده گردهم می‌آیند و به نوبت هگادا می‌خوانند که در اصل داستان خروج یهودیان از مصر است و در کنار این آیین، شام شیرین و مفصلی نیز برای شب عید تدارک دیده می‌شود.

جشن زرتشتی هیرومبا در فرهنگ بومی یزد

این جشن در روستای شریف‌آباد اردکان یزد به صورت سالانه برگزار می‌شود. زرتشتیان در روزهای انتهایی فروردین به عبادتگاه پیر هریشت می‌روند و شب را تا سپیده‌دم به نیایش می‌پردازند. سپس در هنگام سپیده‌دم به دشت رفته و هیزم جمع‌ کرده و آتش روشن می‌کنند. این رسم شباهتی نیز به آیین‌های کهن همچون “آتش‌افروزی سده” دارد و همان‌طور که در بناهایی مانند آتشکده زرتشتیان یزد دیده می‌شود، نقش مهمی در فرهنگ بومی این شهر دارد. هیرومبا در فرهنگ بومی یزد بسیار معروف است.

هنر صنایع دستی در یزد

جدای از آیین‌ها و مذاهبی که یادگاری از گذشته چند هزار ساله یزد هستند، صنایع دستی نیز جلوه دیگری از این تاریخ است که زن و مرد را در این شهر به سمت خود جذب کرده‌است. چه بانوان و چه آقایان با همه وجود و عشق و علاقه فراوان به یادگیری هنرهای دستی مخصوص شهر خود می‌پردازند و کار دست خود را نیز به استان‌های دیگر ایران صادر می‌کنند. از جمله صنایع دستی زیبای یزدی عبارتند از:

• گلیم
• کرباس
• قالی
• قالیچه
• اجرامی
• چادر شب
• قناویز
• لنگ
• مخمل
• زری
• زیلو
• کیسه حمام

غذاهای محلی یزد

منوی غذاهای سنتی در یزد ترکیبی جادویی است از  انواع خورشت‌ها، کوفته‌ها، قلیه‌ها، کباب یزدی، آبگوشت، آش‌های رنگارنگ و…. . ( این قسمت، فرهنگ بومی یزد خوشمزه می شود.) فارغ از اینکه غذاهای سنتی هر دیار چه ترکیباتی را در دل خود دارند، همواره خوشمزه و وسوسه‌انگیز هستند. یزدی‌ها نیز از آنجایی که از سراسر ایران و بسیاری از نقاط جهان گردشگر دارند، در این زمینه حرف‌های فراوانی برای گفتن دارند. ( البته که قطاب یزد را نباید فراموش کرد) در ادامه غذاهای سنتی یزد عبارتند از:

• خورشت‌های سنتی : قیمه یزدی ، خورشت به آلو
• کوفته‌های سنتی یزدی: کوفته، کوفته برنجی، کوفته نخودچی، کوفته هویج
• قلیه‌های یزدی: قلیه کدو تنبل، قلیه سیب زمینی
• آش‌های یزدی: آش کدو، آش آبغوره
• سایر غذاهای سنتی یزدی: تاس کباب یزدی، آبگوشت گوجه و بادمجان، فله (شیر آغوز جوشیده شده)، کشک خیار

کلام آخر

یزد را می‌توان از رسم‌ها و آیین‌هایش شناخت؛ شهری که هیرومبا، فال کوزه و نخل‌برداری هنوز در آن برگزار می‌شوند. اگر قصد سفر دارید، زمان سفر را با محرم یا اواخر فروردین هماهنگ کنید تا این آیین‌ها را از نزدیک ببینید. برای برنامه‌ریزی گردش در شهر هم نگاهی به صفحهٔ جاهای دیدنی یزد داشته باشید.

سوالات متداول