تاریخ شهر مشهد؛ از سلجوقی ها تا قاجار!

شهر مشهد پایتخت استان خراسان رضوی در شمال شرقی ایران و یکی از بزرگترین شهرهای کشور به شمار می‌آید. قدمت و تاریخ شهر مشهد به سالیان دوری باز می‌گردد. این شهر به عنوان قطب زیارتی و مذهبی، با جاذبه‌های توریستی فراوان هر ساله از دیدار گردشگران داخلی و خارجی برخوردار است.

ما در این مقاله به بررسی تاریخ شهر مشهد و معرفی ابعاد مختلف آن خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

خرید بلیط هواپیما مشهد هم با سه کلیک آسان‌تر از همیشه است. 

پیشینه و پیدایش شهر مشهد

پیشینه شهر مشهد به دوران باستان باز می‌گردد؛ به طوری که نام این شهر در منابع تاریخی با نام «توس مشهد» یا «سرمشهد» ذکر شده است. شهر مشهد در سال ۵۳۱ هجری قمری توسط تقری شاه سلجوقی به شهر خراسان تبدیل شد و در سال ۶۱۶ هجری شهر به دست مغولان تسخیر و سپس تخریب شد. شهر مشهد در طول تاریخ بارها تحت حملات اشغالگری‌ها قرار گرفته است که از جمله آنها می‌توان به حملات مغول‌ها، افغان‌ها و روس‌ها اشاره کرد.
پس از آنکه حمله‌های مغولان به پایان رسید، شهر دوباره ساخته و قرارگاهی برای مسافران و زائران شد. نام مشهد به دوران صفویه در قرن هفتم هجری بر می‌گردد. 

تاریخ شهر مشهد در دوره حکومت قاجاریان، حرکتی رو به جلو داشت. برخی از جوامع صنعتی در شهر مشهد بنا شدند و زیربنایی برای اقتصاد شهر فراهم شد.
در دوره قاجاریان، شهر مشهد شاهد بسیاری از رویدادهای تاریخی بود. در سال ۱۹۰۶ برای اولین بار انتخابات شورای شهر برگزار شد و شهروندان و رأی خود رسیدند.
سال ۱۹۲۱ در طی یک طول جنگ تحمیلی، نیروهای سرخ به شهر حمله کردند اما با مقاومت مردم و نیروهای پاسداری شهر با شکست مواجه شدند.
در سال ۱۹۲۵ نیز دانشگاه فردوسی مشهد تاسیس شد و این دانشگاه تبدیل به یکی از مراکز آموزشی برجسته در کشور نام گرفت.
در دهه‌های بعدی، با فراگیر شدن صنایع و تکنولوژی، شهر مشهد به یکی از پرجمعیت‌ترین و پویاترین شهرهای ایران تبدیل شد.

امروزه مشهد به عنوان شهر حرم یا شهر امام رضا علیه السلام نیز شناخته می‌شود که میزبان خیل عظیمی از مسلمانان و به خصوص شیعیان است. 

اتفاقات تاریخی تأثیرگذار در شهر مشهد

تاریخ شهر مشهد پر است از پیشامدهای متنوع که در این قسمت از مقاله به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

بعد از حمله مغول‌ها به ایران در سال ۶۱۸ هجری قمری، مشهد به عنوان پایتخت خراسان انتخاب شد و تحت حکومت دودمان خوارزمشاهیان قرار گرفت در قرن‌های بعدی این شهر در مسیر جاده‌های تجاری بزرگ میان خراسان، آسیای میانه، شرق و غرب قرار گرفت و به مرکز تجاری فرهنگی بسیار مهمی در کشور تبدیل شد.
در دوره صفویه، به دستور شاه عباس صفوی، از مشهد بیشتر به نام شهری که محل دفن امام رضا (ع) و مرکز زیارتی برای مسلمانان است، یاد می‌شد. با همت و تلاش شاه عباس برخی از آثار باستانی مشهد و اطراف آن نیز ساخته شد که تاکنون نشانه‌هایی از آنها در شهر به جا مانده است.

اما بدون شک مهم‌ترین قسمت از تاریخ شهر مشهد در دوره سلسله افشاریان رقم خورده است. جایی که شهر مشهد توسط نادر شاه افشار به عنوان پایتخت کشور ایران انتخاب شد.
در قرن نوزدهم میلاد میلادی شهر مشهد به دلیل تاثیر بخشی امام رضا (ع) و نزدیکی به مرزهای روسیه و آسیای میانه، از جمله شهرهای مهمی در ایران بود به خط راه‌آهن وصل شد. این راه‌آهن نقش بسیار تاثیرگذار و پررنگی در توسعه تجاری و اقتصادی شهر مشهد داشت. امروزه، مشهد با بیش از 3 میلیون جمعیت یکی از بزرگترین شهرهای ایران است و مرکز زیارتی و توریستی بسیار مهمی در کشور به حساب می‌آید.

مشاهیر شهر مشهد

شهر مشهد در ایران دارای تعداد بسیار زیادی مشاهیر و شخصیت مهم تاریخی است که فرهنگ شهر مشهد از آنان تاثیر بسیاری گرفته است. در این قسمت از مقاله به معرفی برخی از این شخصیت‌ها خواهیم پرداخت:

خواجه ربیع: شاعر، فیلسوف و دانشمند ایرانی قرن چهارم هجری

ملاصدرا: فیلسوف و عالم بزرگ ایرانی قرن هفتم هجری

فردوسی: شاعر بزرگ، نویسنده سرود شاهنامه و مشهورترین شخصیت در تاریخ ادبیات زبان و ادبیات فارسی

سلمان فارسی: صحابی بزرگ و پیر اولیای امام علی در قرن اول هجری

شیخ بهایی: فقیه و محقق بزرگ شیعه در قرن ششم

خواجه نظام الملک طوسی: فیلسوف، ریاضیدان، ستاره‌شناس و عالم بزرگ ایرانی در قرن دوازدهم میلادی

شاه نعمت الله ولی: رهبر مطلق خراسان در دوران صفویه که لقبش «نورالدین» بود. صوفی، عارف و سیاستمداری دین‌دار و بسیار تاثیرگذار در قرن هشتم هجری

شیخ بحرانی: فقیه و صوفی مشهور ایرانی قرن چهاردهم

این موارد، تنها چند نمونه از مشاهیر تاریخ شهر مشهد هستند و به عنوان منابع فرهنگی و تاریخی بسیار مهم ایران و جهان شناخته می‌شوند.

اماکن تاریخی شهر مشهد

شهر مشهد شهری معروف در قسمت شمال شرقی ایران است که به خاطر وجود حرم امام رضا (ع) و دیگر آثار تاریخی و فرهنگی در آن، شناخته شده است. در ادامه این مقاله به نمونه‌هایی از اماکن گردشگری که از تاریخ شهر مشهد به جا مانده‌اند، اشاره خواهیم کرد.

حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا مقدس‌ترین محل شیعیان جهان و مقصد سالانه میلیون‌ها زائر ایرانی و خارجی است. قدم زدن در حرم مطهر رضوی و عبور از روضه مطهر، برای شیعیان جهان بی‌نظیر و بیاد ماندنی است.

بارگاه هاشمیه

 بارگاه هاشمیه، باستانی‌ترین ساختمان در تاریخ شهر مشهد است که قدمت آن به دوران ساسانیان برمی‌گردد. این بنا دارای طراحی منحصر به فرد و غنی از نقوش، نگاره‌ها و پایه‌های ستونی است.

 باغ فین

باغ فین یکی از جاذبه‌های تاریخی دیدنی مشهد است که در شمال شرقی شهر قرار دارد. باغ فین اولین باغ منطقه و ساختمان تاریخی آن به دوران قاجار بر می‌گردد.

قلعه نادری

قلعه نادری یکی از مهم‌ترین اماکن تاریخی شهر مشهد است است که در شمال غربی شهر و در کوهستان‌های بیرجند واقع شده است. این قلعه در دوران صفوی ساخته شده و در دوران قاجار توسعه یافته است.

مسجد گنبد سبز

مسجد گنبد سبز، مسجدی با آرامگاهی است که در محله گنبد سبز واقع شده است. این مسجد دارای معماری خاصی است. این مسجد برای دوست‌داران به شناخت از تاریخ شهر مشهد و همینطور برای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان به معماری هنر اصیل اسلامی جذابیت بسیار زیادی خواهد داشت.

حمام مهدی قلی بیک

یکی از حمام های عمومی شهر مشهد که مربوط به دوران صفویه است، حمام مهدی قلی بیک است. در حال حاضر این حمام به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و همینطور زیباترین حمام‌ها و بناهای تاریخی مشهد شناخته می‌شود و هم‌اکنون این بنا به موزه مردم شناسی شهر مشهد تبدیل شده است و معرف فرهنگ شهر مشهد برای شما خواهد بود.

فرهنگ شهر مشهد

از چند منظر فرهنگ شهر مشهد حائز اهمیت بوده و به همین علت است که می‌توان به عنوان یکی از فرهنگ‌های غنی و مهم ایران زمین، از آن یاد کرد.
در ابتدا لازم به ذکر است که لهجه مشهدی از جایگاه ویژه‌ای نزد مردمان این منطقه برخوردار است. همین امر موجب افزایش اهمیت لهجه مشهدی در ایران شده است.

غذاهای محلی و سنتی لذیذ مشهدی از جمله نکات مهم دیگری است که در رابطه با فرهنگ شهر مشهد باید به آن توجه داشت.
آداب و رسوم و مراسماتی که در طول سال در مشهد برگزار می‌شود، یکی از موضوعات بسیار جالب دیگری است که باید در ارتباط با فرهنگ شهر مشهد به آن توجه ویژه‌ای داشت.

مقاله پیشنهادی: آشنایی با فرهنگ مردم مشهد

در حقیقت باید به این مسئله اشاره داشت که از جمله مهم‌ترین و همه‌گیرترین آداب و رسوم و مراسمات باستانی ایرانی مردم مشهد که قبل از به شهادت رسیدن امام رضا (ع) و همچنین پیش از دوران سلسله صفویه در تمام نقاط منطقه خراسان برگزار می‌شد، مراسم قدیمی و اصیل چهارشنبه‌سوری بود.

آداب و رسوم شیعی و اسلامی نیز پس از رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم منطقه مشهد پیدا کرد و همین امر موجب شده است که تا امروز در نقاط مختلف شهر مشهد و در طول سالیان سال، شما بتوانید آداب و رسوم و همینطور مراسمات مختلف ایرانی آمیخته با دین اسلام را مشاهده کنید.

وضعیت فعلی شهر مشهد

کلان‌شهر مشهد، مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر مساحت چیزی به حدود ۳۵۱ کیلومتر مربع، پس از تهران، لقب دومین شهر وسیع ایران را از آن خود کرده‌است.
شهر مشهد براساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن که در سال ۱۳۹۵ شکل گرفت، با ۳٬۰۰۱٬۱۸۴ تن جمعیت دارد؛ که همانند مساحت، پس از تهران دومین شهر پرجمعیت کشور و همچنین صد و یکمین شهر پر جمعیت دنیا به حساب می‌آید.

۱۱۵۰ متر بیشینه ارتفاع شهر مشهد و ۹۵۰ متر نیز کمینه ارتفاع آن است. آب و هوای شهر مشهد نیز متغیر، اما بیشتر به‌صورت معتدل و متمایل به سرد و خشک است. مشهد از زمستان‌های سرد و مرطوب و همچنین از تابستان‌های گرم و خشکی برخوردار است. کمینه دمای هوا در زمستان‌های شهر مشهد ۲۳ درجه زیر صفر و بیشینه درجه حرارت در تابستان‌های آن ۴۳ درجه بالای صفر است.
تاریخ شهر مشهد و بناهای تاریخ آن و همینطور به واسطه وجود حرم هشتمین اختر تابناک امامت و ولایت، علی بن موسی الرضا (ع)، شهر مقدس مشهد به‌طور سالانه پذیرای بیش از ۲۷ میلیون زائر و مسافر از داخل و همچنین چیزی به حدود دو میلیون مسافر از خارج از کشور است.

سخن پایانی

شهر مشهد یکی از شهرهای مهم و پرجمعیت ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. در حال حاضر شهر مشهد مقدس سالانه میزبان میلیون‌ها زائر مسلمانان عراقی، افغانی، پاکستانی و سایر کشورهای مسلمان جهان است که برای بازدید از حرم مطهر رضوی و جاذبه‌های گردشگری آن به این شهر سفر می‌کنند.

حرم امام رضا (ع) تنها بخشی از تاریخ شهر مشهد است که با قدمت بسیار زیاد خود موجب تبدیل این شهر به یکی از معروف‌ترین شهرهای ایران شده است. ما در این مقاله سعی کردیم شما را تا حدی با تاریخ شهر مشهد و همینطور فرهنگ شهر مشهد آشنا کنیم.

توضیحات متا: تاریخ شهر مشهد گواه اصالت این شهر و مردمانش است که از ابتدای تمدن بشری تا به الان حوادث و اتفاقات بسیاری را به چشم دیده است.کلمات کلیدی: تاریخ شهر مشهد – فرهنگ شهر مشهد