آشنایی با موزه مردم شناسی مشهد + تمام جزئیات

شهر مشهد یکی از اصلی‌ترین مقاصد گردشگری ایران به شمار می‌رود و هر سال گردشگران بسیاری به این شهر سفر می‌کنند. با اینکه مشهد را به عنوان شهری زیارتی می‌شناسند اما جاذبه‌های تاریخی و دیدنی زیادی دارد. در گذشته خانه‌ها و بناهای تاریخی بسیاری در شهر مشهد وجود داشت اما متاسفانه تعداد زیادی از آنها در طرح توسعه و بازسازی شهر مشهد و اطراف حرم امام رضا تخریب شدند و تنها تعداد معدودی جان سالم به در بردند. یکی از این بناها یک حمام قدیمی است که در حال حاضر آن را به عنوان موزه مردم شناسی مشهد می‌شناسند. در ادامه قصد داریم سری به این بنای تاریخی بزنیم پس اگر قصد سفر به مشهد و بازدید از جاذبه‌های دیدنی آن را دارید با ما همراه باشید تا بیشتر با موزه مردم شناسی مشهد آشنا شویم.

خرید بلیط هواپیما مشهد هم با سه کلیک آسان‌تر از همیشه است. 

تاریخچه موزه مردم شناسی مشهد

بنایی که امروزه به عنوان موزه‌ مردم شناسی مشهد می‌شناسیم درواقع یک حمام قدیمی است که به حمام شاه مشهد معروف است. مشهد به دلیل رفت و آمد زائران حمام‌های عمومی زیادی در اطراف حرم امام رضا داشت و بسیاری از مردم از این حمام‌ها استفاده می‌کردند. بیشترِ این حمام‌ها در جریان تخریب بافت اطراف حرم در سال 1354 خراب شدند و تنها همین حمام از آن زمان باقی مانده است. این حمام در سال 1027 هجری قمری به دستور شخصی به نام مهدی قلی بیک از بازماندگان خاندان امیر ارغوان ساخته شد. مهدی قلی بیک این حمام را برای امام رضا (ع) وقف کرد. در آن زمان یک قنات هم برای این حمام ساختند و قرار بر این شد اضافه‌ی این آب را به مسجد گوهرشاد بدهند و بعد هرچه باقی ماند صرف امور خیریه و کشاورزی شود. این حمام که در حال حاضر یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر مشهد به شمار می‌رود در سال 1356 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال 1378 عملیات بازسازی حمام شاه آغاز شد و در سال 1385 به عنوان موزه مردم شناسی مشهد شروع به کار کرد.

معماری ساختمان حمام شاه مشهد

بنای موزه مردم شناسی مشهد معماری و ساختار حمام‌های قدیمی ایرانی را به زیبایی به تصویر می‌کشد. ساختمان اصلی از آجر ساخته شده و در قسمت‌های مختلف آن از آهک، ساروج، سنگ، شیشه و کاشی استفاده کرده‌اند. حمام شاه مشهد از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که در ادامه هر کدام را بررسی می‌کنیم:

رخت‌کن حمام شاه مشهد

رخت‌کن حمام با نقاشی‌ و کاشی‌کاری‌های رنگی تزیین شده است. این قسمت از بنا را با 28 ردیف ساروج‌بُری و گچ‌بری‌ تزیین کرده‌اند و روی 13 ردیف از آنها نقاشی‌های زیبایی به چشم می‌خورد. قدمت قدیمی‌ترین ردیف به دوره‌ صفویه می‌رسد و جدیدترین ردیف مربوط به دوره قاجار است. رخت‌کن حمام شاه مشهد چهار صفه دارد که سه صفه برای تعویض لباس مردم عادی بود و یک صفه به اشراف و بزرگان اختصاص داشت.

هشتی یا میاندار

بعد از رخت‌کن فضایی به نام هشتی یا میاندار وجود دارد که دو فضای رخت‌کن و گرمخانه را به هم متصل می‌کند. در وسط هشتی یک حوض کوچک آب وجود دارد که افراد پس از خروج از گرمخانه پای خود را در آب سرد این حوض می‌شستند و بعد وارد رخت‌کن می‌شدند.

گرمخانه حمام شاه مشهد

بعد از گذشتن از هشتی وارد گرمخانه‌ی حمام شاه مشهد می‌شوید. گرمخانه مخصوص شستشو و استحمام بود. این بخش فضایی مربع شکل دارد و در چهار گوشه‌ی آن چهار ستون به چشم می‌خورد و سقف آن به شکل گنبد ساخته شده است. در اطراف گرمخانه اتاقک‌های بدون دری وجود دارد که برای نشستن و استحمام از آنها استفاده می‌شد. در بخش غربی گرمخانه خزینه‌ی آب گرم قرار داشت که کمی بالاتر از سطح زمین بود. آب حمام از طریق قناتی که ساخته بودند تامین می‌شد و از طریق چاه‌ها و حوضچه‌ها به خزینه می‌رسید. آب خزینه در دیگ‌های مسی به نام تیان که کف آن تعبیه شده بود گرم می‌شد و به شکل منظم به بخش‌های مختلف حمام هدایت می‌شد. در دو طرف خرینه اتاق‌هایی به صورت قرینه وجود دارد. در اتاق شمالی سه حوضچه‌ی تصفیه آب سرد قرار دارد. گل و لای آب پس از ورود به این حوضچه‌ها ته‌نشین می‌شد و پس از تصفیه دوباره به خزینه برمی‌گشت. اتاق دیگر برای افراد معلول یا کسانی که بیماری‌های مسری داشتند استفاده می‌شد. آنها از طریق دریچه‌ای که به خزینه راه داشت آب گرم مورد نیاز خود را تامین می‌کردند.

آتشخانه

در آتشخانه که پشت خزینه قرار دارد برای روشن کردن آتش و تامین گرمای حمام استفاده می‌شد. در گذشته به این قسمت تون و به فرد مسئول آن تون تاب می‌گفتند. تون تاب بعد از تهیه سوخت آن را به داخل کوره‌ی تون که در قسمت زیر تیان‌ها قرار داشت می‌ریخت و آتش روشن می‌کرد. دود ناشی از این آتش از طریق کانال‌های باریکی که تا سقف رختکن ادامه داشت به دودکش‌ها منتقل و از حمام خارج می‌شد. این کانال‌ها دیوارهای بخش‌های مختلف حمام شاه مشهد را گرم می‌کردند. از خاکستر باقی مانده در آتشخانه هم به عنوان مواد شوینده استفاده می‌کردند و هم آن را برای ساخت ملات ساروج به کار می‌بردند.

چال حوض

در حمام شاه مشهد یک استخر نسبتا بزرگ هم وجود داشت که برای شنا و آب‌تنی از آن استفاده می‌کردند. به این استخر چال حوض می‌گفتند و مردم می‌توانستند بعد از استحمام به چال حوض بروند و در این استخر بزرگ آب تنی کنند.

بخش‌های مختلف موزه مردم شناسی مشهد

در سال 1385 و پس از تبدیل این حمام قدیمی به موزه مردم شناسی از فضاهای موجود در رخت‌کن و گرمخانه و چال حوض به عنوان محلی برای نمایش اشیای قدیمی مربوط به حمام استفاده ‌کردند. در ادامه آثاری که در این حمام به نمایش گذاشته شده‌اند را بررسی می‌کنیم.

نمایش لوازم آرایشی قدیمی در موزه مردم شناسی مشهد

احتمالا این بخش از موزه برای بانوان جالب باشد. در گذشته بانوان قبل از جشن‌های مختلف به حمام می‌رفتند و بعد از استحمام آرایش می‌کردند. عروس‌ها نیز قبل از عروسی به حمام می‌رفتند و آرایشگر آنها را همانجا آرایش می‌کرد. به همین دلیل بسیاری از لوازم آرایش قدیمی در این بخش از موزه مردم شناسی مشهد به نمایش گذاشته شده است. جعبه آینه، شانه چوبی و انبر مخصوص حالت دادن مو از جمله لوازمی هستند که در این بخش می‌توانید ببینید.

سماور و قهوه جوش

یکی از عادات مردم پس از استحمام خوردن چای یا قهوه بود. به همین دلیل در اکثر حمام‌ها لوازم مخصوص دم کردن چای و قهوه وجود داشت. در این بخش از موزه مردم شناسی مشهد می‌توانید لوازمی مثل سماورهای قدیمی، قهوه جوش و قوری‌های قدیمی مربوط به دوران صفویه و قاجار را ببینید.

نمایش پوشاک و منسوجات قدیمی در موزه مردم شناسی مشهد

یکی از جالب‌ترین بخش‌های موزه بخش پوشاک و منسوجات است. در این بخش لباس‌های قدیمی سنتی مردم خراسان را می‌بینید و با سبک پوشش مردم آن زمان آشنا می‌شوید. در بخش منسوجات لوازمی مثل چارق، گیوه، بالاپوش‌های مردانه و زنانه، لنگ، پارچه‌های مزین به ترمه دوزی و یراق‌دوزی و قالیچه‌های مربوط به دوران قاجار به نمایش گذاشته شده‌اند.

دسترسی به موزه مردم شناسی مشهد و اطلاعات بازدید

موزه مردم شناسی مشهد در خیابان اندرزگو، اندرزگوی 13، انتهای بازار فرش فروشان قرار دارد. برای رسیدن به این موزه خودتان را به خروجی ضلع غربی صحن جامع رضوی برسانید و از طریق این صحن به خیابان اندرزگو بروید. این موزه در تمام روزهای هفته از ساعت 8 صبح تا 12 ظهر آماده پذیرش گردشگران است.

کلام پایانی

موزه مردم شناسی مشهد یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های گردشگری مشهد به شمار می‌رود. با ورود به این حمام تاریخی معماری اصیل ایرانی مربوط به دوره‌های صفوی و قاجار را در گوشه و کنار آن می‌‌بینید و با نحوه‌ی کار حمام‌های قدیمی و باستانی آشنا می‌شوید. علاوه بر این، اشیای قدیمی که در این موزه به نمایش گذاشته شده‌اند بخشی از فرهنگ استحمام مردم آن زمان را به شما نشان می‌دهند. در این متن یکی از قدیمی‌ترین حمام‌های ایران را به شما معرفی کردیم و بخش‌های مختلف آن را برای شما شرح دادیم امیدواریم جالب توجه بوده باشد و در سفر بعدی به شهر مشهد حتما از این حمام زیبا بازدید کنید.