درحافظیه؛ جایی میان غزل ها

حافظیه؛ آرامگاه حافظ! شاعری که به جرأت می‌توان مدعی‌شد که پاکترین عشق ممکن را به شهر شیراز داشت! همچنانکه وی در شعر معروف خود معترف است که:

خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش

خداوندا نگه دار از زوالش

ز رکن آباد ما صد لوحش الله

که عمر خضر می‌بخشد زلالش

به همین ترتیب در شان این شاعر نام‌آور است که مقبره‌ای باشکوه برای وی به پاسداشت عقائد پاکش برپاشود. ساختمان‌های فعلی آرامگاه حافظ که در سال ۱۳۱۴ شمسی ساخته‌شده و توسط معمار و باستان‌شناس فرانسوی آندره گدار طراحی شده‌اند، در محل سازه‌های قبلی قراردارند که معروف‌ترین آن‌ها در سال ۱۱۵۲ خورشیدی ساخته شده‌است. با ما همراه باشید تا با همه آنچه که درباره آرامگاه حافظ نمی دانستید، آشناگردید.

حافظ از عزیزترین ها!

حافظ از عزیزترین های این دیار است که کتاب اش در همه خانه هاست! تأثیر او بر زندگی فارسی زبانان را می توان در فال حافظ شب یلدا و استفاده مکرر از اشعار او در موسیقی سنتی ایرانی، هنرهای تجسمی و خوشنویسی ایرانی یافت. حافظ اما نه تنها بر ایرانیان بلکه بر گوته شاعر و فیلسوف نامدار آلمانی نیز تاثیری عمیق تا عمق جان و سفیدی استخوان برجای گذاشت. چنین‌بود که بیستم مهرماه هر سال پارسی به نام خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی نام‌گذاری شده‌است.

تاریخچه این مرد غزل نویس!

حافظ این شاعر نامدار در سال ۶۹۴ خورشیدی در شیراز چشم به جهان گشود و در سال ۷۶۹ در همان جا چشم از جهان فروبست. حافظ از چهره‌های محبوب مردم ایران بود که اشعار او کوی به کوی و دهان به دهان می‌‍چرخید و در زادگاهش سرشناس بود و به عنوان شاعر دربار خدمت می‌کرد. به یاد او در سال ۸۳۱ شمسی به دستور بابرابن بایسونکور والی تیموری، بنایی کوچک به شکل گنبدی در شیراز نزدیک قبر او در گلگشت و مصلی ساخته‌شد.

گلگشت و مصلی باغ‌هایی بودند که امروزه به باغ مصلی معروف است و نام آن‌ها در اشعار حافظ به چشم می‌خورد. این مصلی در مساحتی بالغ بر ۱۹۰۰۰ مترمربع در محوطه یکی از گورستان های شیراز واقع‌بود و همزمان با بنای یادبود، حوضی نیز در مکان ساخته‌شد. شاه عباس اول صفوی و نادرشاه هرکدام به نظر خود پروژه بازسازی به طور مجزا در ۳۰۰ سال آینده انجام‌دادند.

شکوه و میراث گذشته آرامگاه حافظ

بنای تاریخی بسیار مهمی در سال ۱۱۵۲ خورشیدی در زمان کریم خان زند ساخته‌شد. بنای اولیه حافظیه که در کرانه شمالی رودخانه فصلی و در باغ مصلی قراردارد، از چهارستون مرکزی تشکیل شده‌است که دو اتاق در انتهای شرقی و غربی و شمالی و جنوبی از آن باقی مانده‌است. باغ‌های ساختمان به دو قسمت تقسیم می‌شوند که درجلوی آن نارنجستان و در پشت قبرستان قراردارد. مقبره واقعی خارج از سازه و در مرکز گورستان بود و یک تخته مرمر روی قبر قرارداشت. سنگ مرمر از گزند حوادث روزگار جان سالم به دربرده و توسط خوشنویسان به قطعاتی از شعر حافظ منقش‌است.

جهل جماعت هم، شکوه این مقبره را خاموش نساخت

مقبره حافظ در سال ۱۲۳۶ خورشیدی توسط استاندار فارس مرمت‌شد و در سال ۱۲۵۷ شمسی توسط فرماندار دیگر فارس جعبه‌ای چوبی در اطراف مقبره ساخته‌شد. به دنبال آن، زمانی که در سال ۱۲۷۸، اردشیر پارسی از هند شروع به ساختن زیارتگاهی در اطراف آرامگاه حافظ کرد، این مکان به موضوع بحث و مناقشه تبدیل‌شد. با وجود اینکه نیکوکار پارسی از یکی از علمای شیراز اجازه ساخت ضریح آهنی و چوبی را گرفته‌بود، فردی ناقص العقل به نام علی اکبر فال اسیری، به اسم این که ساخت این مقبره خلاف دین خدا است، ۳ بار در طول حیات خود به همراه پیروانش مقبره حافظ را تخریب‌کرد. اولین بار که این اتفاق افتاد و ساختمان نیم‌ساخته ویران‌شد، مردم شیراز به تخریب اعتراض‌کردند و دولت دستور بازسازی بنای تاریخی را صادرکرد، اما فال اسیری با آن‌ها مخالفت‌کرد و اعلام‌کرد که هر بنایی که در آنجا ساخته‌شود و حتی اگر به دستور اعلیحضرت بناشود، ویران خواهد‌‌شد. در نهایت اما این مکان به مدت دو سال مخروبه باقی‌ماند تا اینکه در سال ۱۲۸۰ خورشیدی شاهزاده ملک منصور میرزا معروف به شعاع السلطنه، حصاری آهنی و تزئینی در اطراف آرامگاه حافظ قراردارد. گفتنی‌است که این حصار منقش‌بود به آیات و نام متولیان.

بنای فعلی آرمگاه حافظ، نگین درخشان انگشتری شیراز

فعالیت برای مرمت و گسترش بنای یادبود حافظ در سال ۱۳۱۰با تعمیر و تغییر حافظیه توسط فرماندار فارس و اصفهان، فرج الله بهرامی دبیراعظم، آغازشد. البته مرمت‌های بیشتر به تعویق‌افتاد تا اینکه وزارت آموزش و پرورش توسط ساختمان جدیدی که قراربود در سال ۱۳۱۴ ساخته‌شود، سازماندهی‌شد. در نهایت اما آندره گدار، باستان‌شناس و معمار فرانسوی که سرپرست فنی دپارتمان آثار باستانی ایران در آن زمان بود، مأمور طراحی و اجرای ساختمان‌های جدید و به زبان ساده‌تر مقبره امروزی حافظ، شد.

تغییر صفر تا صدی آرامگاه حافظ به سبک فرانسوی

تغییرات در آرامگاه حافظ با ارتفاع یک متری از سطح زمین و احاطه پنج پله آغازشد. هشت ستون به ارتفاع ده متر برای نگه‌داشتن کلاه گنبدی مسی نیز طراحی‌شد و در پایین گنبد موزاییکی رنگارنگ و عربی به کاررفته‌است. البته تالار اصلی یادبود چهارستونی که در سال ۱۱۵۲ خورشیدی توسط کریم خان زند ساخته‌شد، بسیار گسترش یافت. ۱۶ ستون به چهارستون اصلی اضافه‌شده و گالری خاصی را ایجاد کرده‌است که شامل چندین نما و تصاویر از غزلیات و قطعاتی از شعر حافظ است. همچنین چند حوض مستطیل شکل بین باغ‌ها و درختان نارنج به نهرها و گلستان‌ها افزوده‌شده تا مرکز گردشگری دلپذیری را در آرامگاه حافظ و فضای تالار یادبود ایجاد‌کند. در چای‌خانه‌ی باغ مقبره حافظیه، نوشیدنی‌های مخصوص سنتی در محیطی با فضای نوستالژیک سرومی‌شود. گنبد بالای آرامگاه حافظ با کلاس است و در شب به خوبی روشن می‌شود و نقطه کانونی جذابی را به وجود می‌آورد. جالب‎است بدانید که مقبره کنونی حافظ یک کتابخانه با عظمت حافظ ‌شناسی با بیش از ۱۰ هزار جلد کتاب پیرامون حافظ، دیوان وی و مرام زندگی او را دردل خود دارد. این کتابخانه در محل مقبره سابق محمدقاسم خان ولی، وزیر مختار ایران در روسیه ساخته شده ‎است.

هم فال و هم تماشا در آرامگاه حافظ

اشعار زیر ترجمانی از احوالات دل ایرانیان در فراق حافظ است که می‌گوید:

در آرزوی بوس و کنارت مردم
وز حسرت لعل آبدارت مردم

قصه نکنم دراز کوتاه کنم
بازآ بازآ کز انتظارت مردم

لذت گشت‌و‌گذار در جای جای آرامگاه حافظ و تنفس در هوایی که با اشعار او آمیخته‌شده لذتی‌ است که تنها روح‌های لطیف و افراد عشق عرفان آن را به خوبی درک می‌کنند. از هر نظر که بخواهیم از آرامگاه حافظ و تاثیر آن در باب رونق گردشگری صحبت‌کنیم، بازهم کم گفته‌ایم چراکه اهمیت این آرامگاه برای ایرانیان در قالب کلمات نمی‌گنجد. البته حافظیه علاوه بر به آغوش‌کشیدن خواجه شمس‌الدین، از دو بخش مجزای شمالی و جنوبی تشکیل شده‌است که ایوانی بزرگ و اعلاء مرز میان این دو بخش را تشکیل می‌دهد. با ما همراه باشید تا راهنمای قدم‌های شما برای بازدید از این مقبره ارزشمند و باشکوه باشیم.

ورودی صحن یا حیاط جنوبی

نفس‌گیرترین نمای ورودی را هنگامی تجربه‌خواهید‌کرد که از صحن جنوبی به آرامگاه واردشوید. چراکه با یک صحنه خیره‌کننده شامل دو حوض مستطیلی شکل زیبا و باغ‌های وسیع نارنج در دوطرف شرقی و غربی با مسیری پر از گل و چمن روبروخواهید‌شد. زمانی که آرام آرام به طرف مقبره قدم می‌زنید، عقل و هوش خود را در این صحنه فانتزی و طبیعی گم خواهید‌کرد. با عبور از این مسیر خیره‌کننده به ایوان مقبره خواهید رسید که تنها ۴ متر یا معادل ۱۸ پله بالاتر از کف قراردارد. از دیگر شاهکارهایی که در طول مسیر با آن روبرومی‌شوید درختان سرو و کاج و باغچه‌های مستطیلی شکل است. درکل صحن جنوبی مقبره حافظ دارای سه ضلع است و که هرکدام دیواره‌های بلندی دارند و در نهایت دیوار جنوبی در ورودی آرامگاه حافظ واقع شده‎است که به ورودی اصلی به خیابان گلستان بازمی‌شود.

راه خود را به تالار ادامه‌دهید

تالار بزرگ حافظیه این مجموعه را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند و در مجموع ۸ متر عرض و ۵۶ متر طول‌دارد. همان‌گونه که اشاره‌شد این تالار ۱۸ پله بالاتر از کف قراردارد و از ۲۰ ستون سنگی که هماهنگ با بخش‌های دیگر تالار به سبک معماری هخامنشی و زندیه ساخته شده‌است، در طراحی این بنا به کاررفته‌است. البته ۴ ستون که از بناهای قبلی در زمان زندیه برجای مانده‌است نیز در وسط تالار قراردارد. از این موضوع نباید گذشت که سردر تالار تماما منقش به اشعار حافظ است.

قوام‌السلطنه که همنشین حافظ شد

در تاریخ معاصر ایران زمین کمتر سیاستمداری را همچون احمد قوام‌ السلطنه می‌توان یافت که توانسته‌باشد بحران های بزرگی همچون دست‌درازی کمونیست‌ها در شوروی سابق به آذربایجان ایران را به خوبی مدیریت کند. در واقع قوام‌السلطنه تنها فرد سیاستمداری بود که توانست سر استالین کلاه بگذارد. دست بر قضا قوام السلطنه نیز همنشین حافظ شد و در سمت چپ تالار حافظیه آرامگاه این سیاستمدار شهیر قراردارد که در اطراف آن دو اتاق دیگر نیز بناشده‌است.

تنها چند قدم مانده به آرامگاه حافظ

می‌توانید با عمل به این راز ساده که قراراست فقط با شما درمیان بگذارم، خاطره‌ای شورانگیز را پیش از رسیدن به مقبره حافظ تجربه‌کنید. تنها کافیست که با عبور از تالار و در حالی که به سمت صحن شمالی و آرامگاه خواجه شمس‌ الدین قدم برمی‌دارید، این اشعار را با خود زمزمه‌کنید.

هوا خواه توام جانا و می دانم که می دانی
که هم نادیده می دانی و هم ننوشته می خوانی

بخش باصفای مقبره حافظ نیز همان قسمت شمالی است چراکه این صحن در گذشته قبرستان بوده و حافظ نیز یکی از اشخاص دفن‌شده در آن بوده‌است. اما امروزه جای آنانی که عمرشان را به ما دادند، حوض‌های مستطیلی و درختان نارنج قراردارند. خیالتون تخت باشد چون تمام آنچه که قراراست به عنوان سوغاتی از آرامگاه حافظ بخرید از محصولات فرهنگی گرفته تا نوشیدن چای سنتی و سرزدن به ساختمان‌های حافظ شناسی و کتابخانه، تماما در قسمت شمالی آرامگاه واقع‌شده‌اند.

حال وقت وصال است

نفسی عمیق بکشید و خود را به جریان باد و هوای مطبوع حافظیه شیراز بسپارید. چراکه وقت وصال فرارسیده‌است. تنها کافیست ۵ ردیف پله تا ارتفاع یک متری را طی‌کنید تا به مقبره خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی برسید. در مجموع ۸ ستون گنبد مسی و سبزرنگ را سرپا نگاه داشتند تا مقبره استاد عرفان در شعر پارسی از گزند تیغ تیز آفتاب در امان بماند. در گوشه گوشه گنبد و مقبره حافظ اشعار وی به چشم می‌خورد که از زیر سقف گنبد گرفته تا روی سنگ قبر حافظ که مربوط به دوران زندیه است، به زبان پارسی اشعاری از وی بر روی آن نقش بسته‌است.

دیگر همنشینان حافظ

جمع فضلا و علما که در حافظیه گرد هم‌آمده‌اند با گذشت زمان و به مرور تاریخ بزرگ و بزرگترشد. در نزدیکی مقبره حافظ، قبر شاعری به نام شیخ محمد شیرازی قراردارد. به علاوه شعرای دیگری مانند محمد نصیری‌الحسینی، فرصت الدوله شیرازی، قطب العارفین آقا محمد هاشم ذهبی شیرازی از بزرگان سلسله ذهبیه و در نهایت عارف، شاعر و فیلسوف نامدار حاج ملا علی سمنانی در دسته همنشینان حافظ قرارمی‌گیرند. با عبور از جمع شعرا نوبت به مجتهدینی می‌رسد که همنشین حافظ شدند و از ایشان می‌توان به حاج سید محمدعلی کازرونی شیرازی، شیخ محمد مهدی کجوری، شیخ محمدحسن کجوری و سید محمدرضا مجدالعلما معروف به دستغیب اشاره‌کرد. در نهایت نیز قاسم‌خان از حکمای قبلی فارس است که درمجموعه حافظیه به خاک سپرده شده‌است.

رمز و رازهای نهفته در آرامگاه حافظ

مجموعه حافظیه شیراز جدای از نقش‌ونگارهای زیبایش، حاوی پیام‌های نهفته‌ای است که تنها افراد اهل سیر و سلوک به آن‌ها اشراف‌دارند. اما اگر هم اهل این کارها نیستید، همینجا رازها را برای شما فاش می‌کنم. همان اول بدانید که خیابان منتهی به آرامگاه حافظ جدایی از عصر پست مدرنیسم و پساصنعتی و بازگشت به اصل خویشتن را نمایندگی می‌کند. صحن جنوبی نمادی از دنیای دنی و این جهان مادی است.زمانی که از پله‌های ایوان بالابروید به عنوان نمادی از یک انسان پخته که توانسته‌است برغلیان شهوت خود برتری یابد و به سلوک عرفانی کامل برسد، شبیه می‌شوید. در نهایت نیز صحن شمالی همان باغ ملکوت است که هشت در دارد و نشانگر قرن هشتم یعنی زمان حیات حافظ است. بسیاری معتقدند که گنبد حافظ نمادی از کلاه درویشان است و برخی نیز آن را نمادی از آسمان می‌دانند. دو رنگ سیاه و سفید در گنبد نشانه‌ای از شب و روز بوده و رنگ قهوه‌ای یادآور خاک یعنی اساسی‌ترین عنصر در جهان هستی است.

مختصات جغرافیایی دقیق آرامگاه حافظ

آدرس

با نگاهی کوتاه به نقشه شیراز به راحتی متوجه خواهیم‌شد که این مقبره در شمال شرقی شیراز واقع‌شده‌است و فاصله آرامگاه حافظ تا مرودشت تقریباً ۵۲ کیلومتر است و همچنین فاصله آن با کازرون و منطقه دشت ارژن از قسمت غربی شیراز به ترتیب ۱۴۸ و ۷۳ کیلومتر است. اگر از جنوب شرقی شیراز قصد‌دارید که از فسا به قصد قرائت فاتحه به زیارت آرامگاه حافظ بروید، باید ۱۴۹ کیلومتر راه با خودرو طی‌کنید. جالب‌است بدانید که آرامگاه‌های حافظ و سعدی تنها ۳ کیلومتر از همدیگر فاصله‌دارند. از سوی دیگر اگر از سمت دروازه قران در شمال حافظیه وارد شیراز شدید، راه زیادی تا مقبره حافظ ندارید و تنها باید ۵.۱ کیلومتر رانندگی‌کنید تا به زیارت حضرت حافظ نائل‌شوید. همچنین اگر به تماشای باغ جهان نما رفتید، تنها کافیست ۱۰ دقیقه پیاده روی کنید تا به آرامگاه حافظ برسید. در نهایت امر نیز اگر بخواهید از باغ ارم که در شمال شرقی و شمال غربی حافظیه واقع شده‌است به مقبره بروید، باید ۵ کیلومتر را طی‌کنید. به همین ترتیب فاصله مسجد نصیرالملک از سمت جنوب تا مقبره فقط ۴ کیلومتر است. درنهایت نیز اگر بخواهید از باغ نارنجستان به قصد زیارت حافظ حرکت‌کنید، باید ۶ کیلومتر را با خودرو طی‌کنید.

حالا کی بریم حافظیه خوبه؟

۱۵ اردیبهشت در تقویم ملی ایران زمین به نام روز شیراز نام‌گذاری شده‌است و مراسمات و فستیوال‌های فراوانی در این روز در شیراز برگزارمی‌شود. پس اگر قصد دارید بهار شیراز را از نزدیک لمس‌کنید،  باید اردیبهشت‌ ماه را برای بلیط هواپیما شیراز و دیدار حافظ برگزینید.

کلام آخر

بیست سال پس از درگذشت استاد سخن، قبری به نام حافظیه برای بزرگداشت حافظ در باغ مصلی شیراز برپاشد. کار ساخت مقبره کنونی توسط آندره گدار، باستان شناس و معمار فرانسوی، در اواخر سال ۱۳۰۹ خورشیدی و بر روی سکویی درمیان باغ‎های گل رز و کانال‌های آبی رنگ آغاز‌شد. در داخل تابوت سنگی حافظ کتیبه دو شعر از او به چشم می‌خورد.

سوالات متداول