فرهنگ بومی بندرعباس
فهرست مطالب
بندرعباس شهری بندری در دهانه تنگه هرمز است که فرهنگ بومی‌اش با موسیقی‌های ریتمیک جنوب، آیین‌های کهن، پوشاک رنگارنگ و خوراک‌های دریایی شناخته می‌شود. در این راهنما با عنوان فرهنگ بومی بندرعباس، به‌صورت خلاصه و کاربردی با ریشه نام بندرعباس، تنوع زبانی و قومی، پوشش محلی زنان و مردان، آیین زار، موسیقی جنوب، صنایع دستی و غذاهای شاخص آشنا می‌شوید؛ در پایان هم چند نکته سفر فرهنگی می‌آید تا بازدیدتان آگاهانه‌تر باشد. اگر قصد برنامه‌ریزی برای سفر و رزرو بلیط هواپیما بندرعباس را دارید، قبل از هر چیز با فرهنگ این شهر آشنا شوید.
بندرعباس کجاست؟
بندرعباس در شمال تنگه هرمز و در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان با ارتفاع ۱۰ متر از سطح دریا واقع شده‌است. آب‌وهوای این بندر گرم و مرطوب است و تعادل میان دو فصل گرم طولانی و زمستانی معتدل و کوتاه برقراراست. بندرعباس از ۳ بخش به نام‌های «مرکزی»، «تخت»، «قلعه‌قاضی»، ۴ شهر و ۱۱ دهستان تشکیل شده‌است.
اگر قصد بازدید دارید، پیشنهاد می‌کنیم پیش از سفر نگاهی به جاهای دیدنی بندرعباس بیندازید تا برنامه‌تان کامل‌تر شود.
تاریخچه و نام قدیمی بندرعباس
طبق روایات تاریخی شاه عباس اول صفوی توانست پرتغالی‌ها را که در این بندر لنگرانداخته‌بودند، شکست‌دهد. پرتغالی‌ها ابتدا با لوای تاجر وارد بندرعباس شدند و سپس آن را اشغال‌کردند. پس از آزادسازی و پایان اشغال بندرعباس بود که به افتخار شاه عباس صفوی نام شهر از بندر گمبرون به بندرعباس تغییر یافت.
اقتصاد و صنایع بومی بندرعباس
منابع عظیم نفتی، صیادی و صید مروارید، نقطه اتکای حمل‌ونقل کالا و سرمایه در اشکال مختلف، دستاوردهای بزرگی در استان هرمزگان است و بندرعباس را به منطقه ویژه اقتصادی معادن، فلزات و کشتی‌سازی تبدیل کرده‌است. این شهر علاوه بر جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعت خاص مناطق گرمسیری و ساحلی، دارای صنایع دستی با ارزش محلی است. با وجود صنایع سنگین نفتی و بندر بزرگی همچون شهید رجایی صنایع دستی و هنرهای محلی قدیمی‌ترین و برجسته‌ترین صنایع خلاق در شهر هستند و شامل سه دسته صنایع عملی و دریایی، پوشاک محلی و آلات موسیقی محلی هستند.
قومیت‌ها و زبان مردم بندرعباس
مردم هرمزگان و اهالی بندرعباس از نظر نژاد به چند دسته تقسیم می‌شوند: سفیدپوستان از نژاد آریایی‌های مهاجر، اعراب و بومیان آسیایی و مهاجران سیاه‌پوست از آفریقا و سواحل عربستان. این ترکیب قومی متنوع، بخش مهمی از فرهنگ بومی بندرعباس را شکل داده است. بیشتر مردم در این بندر به فارسی با لهجه بندری صحبت می‌کنند و در گویش‌شان واژه‌هایی از عربی، بلوچی، اچمی و حتی انگلیسی دیده می‌شود. در برخی مناطق استان نیز زبان عربی رایج است و بیشتر ساکنان پیرو مذاهب شیعه و سنی شافعی هستند.
نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های فرهنگی بندرعباس
بندرعباس در سال‌های اخیر به یکی از قطب‌های فرهنگی جنوب ایران تبدیل شده است. هر سال نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های متعددی در زمینه صنایع دستی، هنرهای محلی، موسیقی بومی و سوغات جنوبی در این شهر برگزار می‌شود. این رویدادها فرصتی برای معرفی هنرمندان محلی، به‌ویژه زنان فعال در حوزه صنایع دستی، و عرضه مستقیم آثار آنها به گردشگران است.
در کنار جشنواره‌های فصلی و بازارچه‌های صنایع دستی، شهر میزبان برنامه‌هایی چون جشنواره جهانی خلیج فارس و نمایشگاه‌های ملی صنایع دستی نیز هست که نقش مهمی در ترویج فرهنگ بومی بندرعباس و معرفی میراث هنری جنوب به دیگر مناطق کشور دارند. بسیاری از گردشگران در سفر خود، زمان بازدید را با برگزاری این جشنواره‌ها هماهنگ می‌کنند تا با حال‌و‌هوای واقعی زندگی مردم بندرعباس از نزدیک آشنا شوند.
آیین زار در بندرعباس
زار جالب‌ترین و شاید ترسناک ترین مراسم آیینی در بندرعباس باشد. معتقدان به این سنت قدیمی مدعی هستند که برخی از انسان‌ها توسط نیروهای نامرئی به نام باد تسخیر شده‌اند. این آیین برای معالجه و راهاشدن همین افراد به اصطلاح تسخیرشده انجام می‌شود. گفتنی‌است که وقتی فردی مشکوک به تسخیراست، باید وی را هفت روز در قرنطینه نگه‌دارند. البته مهم‌ترین بخش این مراسم موسیقی و آوازی است که می‌خوانند و سازهایی که می‌نوازند تا باد را از کالبد فرد خارج‌کنند. به اذعان یکی از رهبران این مراسم، این بادها با موسیقی پیوند می‌خورند و این امر باعث می‌شود که ذات بادها به مرور شناسایی‌شود.موسیقی در این آئین نوعی روان درمانی است. عرصه موسیقی چه از نظر نوع، ساز و آهنگ و ملودی با سایر انواع موسیقی بنادر جنوب کاملاً متفاوت است. ( شاید این آیین، قسمت ترسناک و مرموز فرهنگ بومی بندرعباس است!)
پوشاک محلی مردم بندرعباس
از روسری و لباس گرفته تا انواع‌واقسام زیورآلات در پوشش محلی مردم بندرعباس استفاده می‌شود. در ادامه پوشش‌های بومی مردانه و زنانه عبارتنداز:
پوشش بومی زنان بندرعباس
پوشش زنان بندرعباس به پیراهن‌های بلند و گشاد عربی شباهت فراوانی دارد و در بافت آنها رنگ‌های روشن آبی، بنفش، صورتی و سبز با طرح‌های خاص و زیورآالات طلایی به کارمی‌رود. این سبک از پوشش تمامیت بدن از مچ پا تا موی سر را از نظر پنهان می‌کند و جدای از این آیتم‌ها، برقع هم حالت تزییناتی و هم دینی به منظور حفظ حجاب دارد، به عنوان معروف‌ترین سبک پوشش زنان جنوبی در بندرعباس محسوب می‌شود. به معنای دقیق‌تر باید از برقع به عنوان یک نقاب که فضای صورت را جدای از چشم‌ها می‌پوشاند، نام‌برد. درکنار برقع باید از اورنی هم نام‌برد که یک نوع دامن محلی محسوب می‌شود و معمولاً با نخ‌های طلایی و نقره‌ای و با طرح گل‌های ریز و درشت، گلدوزی و تزئین می‌شود.
در ساخت اورنی از پارچه حریر استفاده می‌شود و معمولاً رنگ‌های شاد و جیغ مانند قرمز، نارنجی و زرشکی در آن به کار می‌رود. این نوع پوشش بخشی از فرهنگ بومی بندرعباس است و بیشتر در میان دختران کم‌سن‌وسال بندرعباسی رواج دارد.
پوشش بومی مردان بندرعباس
دو اصل اساسی در پوشش بومی مردان بندرعباس قابل مشاهده‌است که اولین آن تمیزبودن و پاکیزگی لباس و دومین آن جدا بودن لباس پلوخوری از پوشش محلی برای کاراست که به آن کندوره می‌گویند. همان لباس معروفی که همه ما به تن ملوانان صیادان و ناخدا های جنوب کشورمی‌بینیم کندوره نام‌دارد و جدای از آن لباس پلوخوری برای مردان معمولاً به رنگ سفید با پارچه حریر یا ململ نازک درجه یک است که بنا به فراخور فصلی تغییرمی‌کرد. برای مثال در زمستان ملوانان از پارچه‌های کلفت رنگی و راه راه استفاده می‌کنند. درکنار این موارد می‌توان در پوشش بومی مردان بندرعباس کلاه، لنگ، قبا، پیراهن، ژاکت، شال گردن، نعلین، گیوه و دستمال یافت.
صنایع دستی بندرعباس
همانگونه که در قسمت‌های قبل مشاهده‌شد بخش وسیعی از اقتصاد بومی بندرعباس وابسته به صنایع دستی این کلانشهر است که درادامه مهم‌ترین آنها عبارتنداز:
چنته
زنان بندرعباسی چیزهای زیادی برای روکردن در چنته دارند و اوج ترکیب رنگ‌ها با صدف‌های دریایی و منگوله‌ها را در اشکال مختلف هندسی می‌توان در چنته بندرعباسی یافت که معمولاً برای تزئین کپرها و فروش به توریست‌ها بافته می‌شود.
صنایع دریایی
یکی از تفریحات کودکان در سواحل خلیج فارس، جمع‌کردن صدف‌های باقی‌مانده از موج دریاست. دستان هنرمند زنان بندرعباسی این صدف‌ها را با نخ و تزئینات به هم پیوند می‌زنند و از دل آن، آثار زیبایی می‌آفرینند که بازتابی از فرهنگ بومی بندرعباس و بخشی از صنایع دستی محلی این شهر است.
گلابتون دوزی
نام دیگر گلابتون دوزی، زر دوزی است که پیوندی مشترک میان سیستان و بلوچستان و بندرعباس برقرارمی‌کند. در گذشته برای گلابتون دوزی از نخ‌های طلا استفاده می‌شد اما امروزه دیگر نمی‌توان آن نخ‌های نازک از جنس طلا را یافت. با این وجود اما همچنان هنر خلق‌شده بازتابی طلایی رنگ و منحصربه‌فرد را به پیشگاه توریست‌ها تقدیم می‌کند.
بادله دوزی
برای بافت پاچه شلوار زنان جنوبی از طرح‌های گلدوزی‌شده و رنگارنگی با نخ ابریشم استفاده می‌شود که بادله دوزی نام‌دارد و در زمره صنایع دستی بندرعباس قرارمی‌گیرد.
حصیر بافی
هنر مشترک مردم جنوبگان مخصوصاً بندرعباس است که از حصیر بافی برای ساخت هرآنچه که تصورکنید از ظرف تا کلاه استفاده می‌شود و جلوه‌های خیره‌کننده و زیبایی را ارائه می‌کند.
غذاهای محلی بندرعباس
حالا نوبت به بررسی غذاهای محلی به عنوان خوشمزه‌ترین بخش از فرهنگ بومی بندرعباس می‌رسد. در ادامه غذاهای محلی بندرعباس عبارتنداز:
هزاری
دریک کلام باید غذای محلی هزاری را به عنوان یک پلوی ساده و با دستور طبخ راحت معرفی‌کرد. مهم‌ترین مواد اولیه این غذای محبوب بندری، ماهی، برنج، ادویه‌جات، دلمه و پودر لیمو است. بدانید و آگاه باشید که این غذا تنها به دست کدبانوهای بندری و به سبک محلی طبخ می‌شود پس لذت چشیدن آن را فراموش‌نکنید.
برنج دیشو
برای تهیه برنج دیشو از ماهی، برنج و شیره خرما استفاده می‌شود و به همین دلیل به این غذا به عنوان یک وعده متعادل که مخصوص همه مزاج‌ها است، نام‌برده می‌شود. در واقع دلیل استفاده از شیره خرما خنثی‌کردن طبع سرد ماهی است.
بلالیت
بدون هیچ شک‌وتردیدی باید از بلالیت به عنوان شیرین‌ترین غذای محلی بندرعباس و تمام جنوب ایران نام‌برد که بیشتر به عنوان صبحانه یا شام سرومی‌شود و البته مقوی نیز است. جهت تهیه بلالیت از ماکارونی، روغن، هل، شکر، شیره خرما، گلاب و زعفران استفاده می‌شود. به همین دلیل باید از بلالیت به عنوان یک غذای اعیونی جنوبی نام‌برد.
زیبون
با عبور از خوشمزه‌ترین غذاهای محلی، نوبت به معرفی یکی از مقوی‌ترین آنها یعنی زیبون می‌رسد. این خوراک دریایی از برنج، ماهی سرخ‌شده، پیاز، گوجه‌فرنگی رنده‌شده و نان محلی به نام توموشی تهیه می‌شود. زیبون بخشی از فرهنگ بومی بندرعباس است و طعم خاصش حتی کسانی را که معمولاً اهل غذاهای دریایی نیستند، وسوسه می‌کند تا آن را امتحان کنند.
هواری
خوراک محلی هواری ترکیبی جادویی و خوشمزه از انواع سبزیجات مانند گیشنیز، ادویه‌جات مختلف و ماهی و میگو است که در کنار ترشی انبه لذتی دو چندان را ارائه می‌دهد. معمولاً در طبخ هواری از ماهی تن یا میگو استفاده می‌شود.
ترشی انبه
محبوب‌ترین نوع از ترشیجاتی که در تمام جنوب ایران و مخصوصاً بندرعباس طرفداران خاص خود را دارد ترشی انبه است که از دو نوع انبه چغاله نارس تهیه می‌شود. اگر عاشق ترشیجات هستید و از شنیدن صدای ملچ ملوچ در دهان خود لذت می‌برید، حتماً یک بسته ترشی انبه را در سفر خود به بندرعباس تهیه‌کنید.
مالوکی
درکنار ترشیجات، شیرینی‌های محلی نیز در بندرعباس پخش می‌شود که مالکی یکی از آنها است و از ماست، تخم مرغ، آرد، خمیرمایه و پودر قند تهیه می‌شود. دستور تهیه مالکی نیز به این صورت است که ابتدا خمیر تهیه می‌شود و بعد از استراحت یک الی دو ساعته به صورت دایره‌ای در روغن داغ و پودر قند سرخ می‌شود.
مهیاوه
تقریباً در سراسر جنوب ایران از ترکیب خوشمزه مهیاوه و نان استفاده می‌شود. دستور تهیه مهیاوه به این ترتیب است که ماهی ساردین و موتو را پودرکرده و نمک و ادویه به آن اضافه می‌کنند. سپس در یک ظرف دربسته برای مدت چند ماه در فضای باز و زیر آفتاب قرارمی‌دهند. در نهایت بعد از آماده‌شدن، مهیاوه را بر روی نان محلی می‌پاشند و به عنوان شام سرومی‌کنند. این خوراک ساده اما اصیل، یکی از طعم‌های ماندگار در فرهنگ بومی بندرعباس است.
عنکاس
عنکاس یا ماهی مرکب که به عنوان ساندویچ محلی بندرعباس شناخته می‌شود، با استفاده از ماهی مرکب و ترکیبات آب، شیره خرما، سیب زمینی، پیاز، روغن، ادویه‌جات خاص و فلفل سبز سرخ و مصرف می‌شود. البته گاهی اوقات در کنار نان محلی و برنج نیز از ماهی مرکب استفاده می‌شود. گر به دنبال تجربه این طعم منحصربه‌فرد هستید، در منوی برخی از بهترین رستوران های بندرعباس می‌توانید نسخه اصیل آن را پیدا کنید.
موسیقی محلی بندرعباس
حالا نوبت به بخش قر و فِردار فرهنگ بومی بندرعباس می‌رسد. موسیقی محلی هرمزگان در بندرعباس از دو سبک موسیقی مطربی و جزیرتی تشکیل شده‌است. موسیقی مطربی توسط اعراب عمانی به جنوب ایران راه‌یافته و با سبک‌های محلی ترکیب‌شده و موسیقی که امروز ما با شنیدن آن روح و روان و بدن خود را به صورت هماهنگ به حرکت می‌اندازیم، همان موسیقی مطربی است. اما قضیه موسیقی جزیرتی از این قرار است که در قشم فرم خود را یافت و همچنان با همان سبک‌وسیاق سنتی و قدیمی و بدون هیچ تغییری توسط پیشکسوتان موسیقی در بزرگترین جزیره خلیچ فارس نواخته می‌شود. ناگفته نماند که مهم‌ترین ساز در موسیقی جزیرتی، عود است. اما جدای از این دو سبک بیان‌شده، قدیمی‌ترین موسیقی محلی بندرعباس و استان هرمزگان توسط نوازنده‌های دوره گرد، و با استفاده از ساز و دهل نوااخته می‌شد. درادامه دیگر ابزار ساز و آواز در موسیقی بومی بندرعباس عبارتنداز:
- سورنا (ساز)
- جوره
- کسر
- پیپه
- سما (دف)
نکات فرهنگی سفر به بندرعباس
- احترام به آداب محلی: مردم بندرعباس به سنت‌ها و باورهایشان پایبندند. هنگام عکاسی از افراد محلی (به‌ویژه زنان با پوشش سنتی) حتماً اجازه بگیرید.
- پوشش مناسب: لباس‌های نخی و رنگ روشن بپوشید؛ هم با اقلیم گرم و مرطوب سازگار است، هم با فضای فرهنگی شهر هماهنگی دارد.
- رفتار در مراسم آیینی: اگر در سفر با اجرای آیین‌هایی مثل زار یا موسیقی محلی روبه‌رو شدید، نقش تماشاگر محترم را حفظ کنید و در مراسم دخالت نکنید.
- حمایت از صنایع‌دستی محلی: خرید سوغات‌هایی مثل چنته، گلابتون‌دوزی یا حصیربافی، بهترین راه حمایت از زنان و هنرمندان بومی است.
- غذاهای محلی را امتحان کنید: غذاهایی مانند هواری، هزاری، مهیاوه و ترشی انبه بخشی از هویت فرهنگی بندرعباس‌اند؛ آنها را از رستوران‌های محلی امتحان کنید.
- زمان سفر را درست انتخاب کنید: پاییز و زمستان بهترین زمان سفر به بندرعباس است. در این فصول علاوه بر هوای مطبوع‌تر، جشنواره‌های فرهنگی هم برگزار می‌شوند.
جمع‌بندی
فرهنگ بومی بندرعباس ترکیبی زنده از موسیقی، رنگ، طعم و آیین‌های جنوب است؛ شهری که هر گوشه‌اش داستانی از دریا و مردم دارد. اگر اهل تجربه‌های واقعی و آشنایی با سبک زندگی محلی هستید، سفر به بندرعباس فرصتی فراموش‌نشدنی خواهد بود.
سوالات متداول
بندر گمبرون – شاه عباس اول صفوی
عربی، بلوچی، اچمی و انگلیسی
زار آیینی درمانگرانه/باورمحور در جنوب است که با موسیقی و ریتم همراه می‌شود. اجرای آن امروزه محدودتر و عمدتاً در قاب آیینی-نمایشی/فرهنگی دیده می‌شود.
حصیربافی، گلابتون‌دوزی و چنته (تزئینات دست‌ساز با صدف و منگوله).
