استانبول در ادبیات؛ در میان شاعرانه های ترکی

اگر روایت و افسانه از دوران غارنشینی انسان آغاز شده باشد، ادبیات مدرن بدون شک حاصل شهرنشینی و ساکن شدن انسان در شهرهای بزرگ است. ادبیات مدرن بازتاب زندگی در هزارتوی شهرها و مسائل مربوط به آن است. شهرهای مختلف و بزرگی همچون لندن و پاریس شکل دهنده بخش بزرگی از ادبیات جهان و خلق سبک‌های ادبی مختلف بوده‌اند.

اگر یک نویسنده خوب باشید، خوانندگان رمان درباره شهر کنجکاو می شوند. رمان شما جنایی، پلیسی، ماجراجویانه و یا عاشقانه باشد، انسانها درباره جایی که شما توصیف می کنید کنجکاو می شوند ومی خواهند در صورت امکان آن را ببینند. شاید یکی‌از مشهورترین ارتباط میان شهر و ادبیات را بتوان در آثار چارلز دیکنز و نوصیفاتش از شهر لندن دانست. صحنه‌های شگفت‌انگیز رمان‌های اولیور تویست و یا آرزوهای بزرگ برای همیشه در خاطر خوانندگان خواهد ماند. ارتباط شهرها و ادبیات در همه جای دنیا قابل مشاهده است و یکی از شهرهای بسیار مهم که بازتاب فراوانی در ادبیات داشته شهر زیبای استانبول است.

استانبول، شهری با تاریخی بسیار غنی و فرهنگی است که از دوران باستان تا به امروز توسط شاعران و نویسندگان مختلف تحسین و توصیف شده است. این شهر با شهرت جهانی خود از طریق آثار ادبی و هنری که به آن اختصاص یافته‌اند، همیشه مورد توجه نویسندگان و شاعران بزرگی قرار گرفته است.

 استانبول که در طول تاریخ هزارساله خود مهد تمدن ها بوده است ، به شهری با ارزش های ریشه دار تاریخی و فرهنگی خود به هنر و ادبیات جهت داده است.

 در این مقاله نگاهی می‌کنیم به مهمترین آثار ادبی درباره استانبول، شهری که تمام درودیوارش قصه ای برای روایت دارد.

تور استانبول سه کلیک را به راحتی و ارزان رزرو کنید!

تاریخچه استانبول

به نظر می رسد هر چه تاریخ شهر غنی و پربارتر باشد جنبه‌های مختلف آن مانند فرهنگ، آداب و رسوم و زندگی مردمانش بیشتر در دل زمان ریشه می دواند و به عنوان یک فرهنگ مستقل هویت پیدا می‌کند.

استانبول، قدمتی به اندازه تاریخ دارد. از نخستین آثار زندگی بشر در گوولی‌تپه  تا استانبول مدرن امروزی فاصله ای چند هزار ساله قرار گرفته که سرشار از فراز و فرودهای تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است. این شهر از زمانی که به عنوان پایتخت امپراتوری بیزانس و بعدها  امپراتوری عثمانی شهرت داشت همیشه مورد توجه بوده است . تاریخچه استانبول شاهد تسلط امپراطوری‌های مختلف بر این منطقه بوده و این تأثیرات فرهنگی و تاریخی را در آثار ادبی نویسندگان و شاعران به وضوح مشاهده می‌کنیم.

جاذبه‌های استانبول برای شاعران و نویسندگان

استانبول شهری است که جذابیت‌های پیدا و پنهانش بی شمارند. این شهر  با زیبایی‌های خاص خود، همواره شاعران و نویسندگان را به خود جذب کرده است. این شهر با معماری خیره کننده، مناظر طبیعی خاص و فرهنگ غنی، به عنوان یک منبع انسانی و طبیعی برای الهام‌بخشی به خلق آثار ادبی دیده می‌شود. شاعران و نویسندگان از زیبایی‌های استانبول، معابد باستانی، کاخ‌ها، بازارهای قدیمی و مساجد برای الهام‌بخشی به آثار خود بهره برده‌اند. اما برای اینکه شهری بتواند دستمایه آثار ادبی و هنری قرار گیرد، به چیزی فراتر از زیبایی‌ها و جاذبه‌های ظاهری نیاز دارد.

شهرها به غیر از ساختمان ‌ها و مردمی که در آن زندگی می کنند،دارای روح و هویتی هستند که در طول زمان شکل می‌گیرد و همین هویت و روح است که نویسندگان و هنرمندان را به خود جلب می‌کند تا در مورد آن بنویسند. استانبول شهری است که ریشه‌هاس تاریخی، فرهنگی و هویتی‌اش دو قاره دو قاره آسیا و اروپا را در هم نوردیده. بیان کردن تمام ویژگی‌های جذاب استانبول برای نویسندگان و هنرمندان نیازمند وقت و زمان بسیاری است. اما برای آشنایی با این جاذبه‌ها به برخی از آنها اشاره می کنیم.  جاذبه‌های استانبول برای نویسندگان را می‌توان در بخش‌های مختلف این شهر مشاهده کرد:

 اول جغرافیا:  قرارگیری استانبول در محل تلاقی دو قاره اروپا و آسیا ماهیت دراماتیک این شهر را دوچندان کرده است. دست به دست شدن شهر میان فرهنگ‌های مختلف، دین‌های متنوع و زبان‌های گوناگون، تنوع و زیبایی فرهنگی استانبول را دوچندان  کرده است.

دوم هویت فرهنگی:  استانبول زمانی پایتخت امپراتوری بیزانس بود.  جای جای این شهر می‌توان آثار مختلف تاریخی و فرهنگی این دوره از تاریخ استانبول را مشاهده کرد. پس از فتح شهر به دست امپراتوری عثمانی تاریخ استانبول متحول شد و این شهر به عنوان پایتخت قدرتمندترین امپراتوری تاریخ در قرون وسطی  از درخشان‌ترین و پررونق‌ترین دوران خود را به چشم دید هنوز هم بخش بزرگی از هویت تاریخی و فرهنگی شهر از جمله معماری‌ها، بناها و ساختمان‌های بزرگ مربوط به همین دوران است. این تنوع فرهنگی و هویتی و این تاریخ دو پاره دستمایه بسیاری از هنرمندان و نویسندگان  برای خلق آثار ادبی مختلف است.

 سوم تنوع نژادی: استانبول همواره شاهراه ارتباطی اقوام و نژادهای مختلف بوده است، در حال حاضر نیز جمعیت این کشور از نژادها و فرهنگ های مختلف و متنوعی تشکیل شده و این مسأله نیز یکی از مهمترین عواملی است که می تواند توجه نویسندگان و هنرمندان را جلب کند و دستمایه خلق آثار مختلف قرار گیرد.

چهارم، مدرنیته: مدرنیته البته ویژه استانبول نیست. هر شهر بزرگی که در مسیر توسعه و مدرنیته قرار گرفته باشد، دچار تضادهای مختلف سنت‌ها و آداب رسوم گذشته با مظاهر مدرنیته خواهد شد.استانبول نیز از این قاعده مستثنی نیست. به دلیل فرهنگ و تاریخ دورو دراز سنتی استانبول و تلاقی آن با مدرنیته ای که به سرعت شهر را درگیر خود کرد، فضای مناسبی برای خلق آثار هنری و ادبی شکل داد. بسیاری از آثار ادبی مربوط به استانبول دارای مضامینی مربوط به تضاد سمت و مدرنیته هستند که از جذابیت بالایی نیز برخوردارند.

قدیمی‌ترین نوشته‌ها در مورد به استانبول

استانبول به عنوان یک شهر با تاریخ طولانی، شاهد نوشته‌هایی است که قدمت بسیاری دارند. این شهر کهن همیشه تاریخ مرکز توجه ادبیات بوده و درباره آن اشعار، آثارو حرفهای زیادی گفته شده است. علاوه بر کتاب های ادبی که در مورد استانبول نوشته شده ، زییایی استانبول که آن را به شهری مانند شعر تبدیل کرده ، آن را به یکی از موضوعات اشعار شاعران تبدیل کرده است. به این ترتیب ، علاوه بر احساساتی مانند عشق ، زیبایی ، شادی یا غم ، استانبول نیز از موضوعات مورد توجه نویسندگان و شاعران بوده است.

به طور مثال شاعری بنام ندیم (Nedim) می گوید :

” بهشت برین در پایین آنست یا در بالای آن”، ” این شهر استانبول که بی مثل و بها ست” .

 نجیب فاضل (Necip Fazıl) به شکل دیگری می گوید:

” ماه و خورشید از روز ازل از استانبول هستند”

همین طورمی توان نمونه هایی را در اشعار یحیی کمال (Yahya Kemal) و ضیا عثمان صبا (Ziya Osman Saba) دید. علاوه  بر این بسیاری از گردشگران، سیاحت کنندگان و مقامات سفارتی کتب و سیاحت نامه های زیادی به زبان خود نوشته اند. می توان گفت تقریبا در تمامی سیاحت نامه هایی که در قرن 18 معروف به دوران لاله نوشته شده اند، از استانبول بعنوان زیباترین شهر جهان نام برده شده است.

در دوران مدرن نوشته های مربوط به استانبول متحول شد و این شهر به شکلی گسترده وارد ادبیات داستانی شد بطوریکه رمان‌های بسیار زیادی را می‌توان نام برد که ماجرای آن در این شهر اتفاق می افتد. این رمان‌ها تاثیر بسیار زیادی در معرفی استانبول و جنبه‌های هویتی مختلف آن به جهان داشت و زمینه‌ساز توسعه فرهنگی و هنری هرچه بیشتر شهر شد. ضمن اینکه تاثیر این رمان‌ها و آثار نویسندگان را در جای گردشگران برای تماشای این شهر زیبا نمی توان انکار کرد.

 کتاب‌ها و استانبول

استانبول با جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی خود، نویسندگان بسیاری را به خود جذب کرده است و کتاب‌های بسیاری را می‌توان نام برد که از جنبه‌های مختلفی با هر استانبول در ارتباط هستند.  در این بخش به معرفی این کتاب‌ها خواهیم پرداخت که خواندن آنها می‌تواند نگاه شما را به استانبول دقیق‌تر و عمیق‌تر کند.

۱-«شهری بر لبه آسمان » نوشته  «الیف شافاک»

الیف شافاک در استراسبورگ فرانسه در خانواده‌ای ترک‌تبار به دنیا آمد. در کودکی و پس از جدایی پدر و مادرش به ترکیه بازگشت و در آنجا در رشته‌ی مطالعات زنان تحصیل کرد. الیف شافاک در ترکیه به عنوان چهره‌ای مدافع حقوق زنان و فعال مدنی شناخته می‌شود.شافاک صدای کسانی است که صدایشان شنیده نمی‌شود. درباره بی‌گناهان، اقلیت‌ها، آواره‌ها و تبعید می‌نویسد. او در سال ۲۰۰۶ نیز به خاطر نوشتن رمان «حرام‌‌زاده استانبول» به دادگاه فراخوانده شد. داستان کتاب شافاک درباره رابطه خانواده‌ای ترک‌تبار با خانواده‌ای ارمنی-آمریکایی است. در این کتاب او به ماجرای نسل‌کشی ارامنه اشاره کرده است

خلاصه کتاب:  شهری بر لبه آسمان داستانی  تاریخی دارد که در دربار امپراتوری عثمانی می‌گذرد. کتاب روایتگر پسری به نام جهان است که به استانبول قدم می‌گذارد تا در دربار شغلی بگیرد اما به دختر سلطان دل می‌بندد. خواندن کتاب شهری بر لبه آسمان شما را به استانبول قرون وسطی می برد و می‌توانید خود را در کوچه پس کوچه‌های استانبول عثمانی تصورکنید.

۲- «نام من سرخ»؛ نوشته «اورهان پاموک»

اورهان پاموک، در سال ۱۹۵۲، در شهر استانبول و خانواده‌ای به شدت معمولی به دنیا آمده است. بعدتر، سودای نویسنده شدن، او را به کلاس‌های روزنامه‌نگاری و امتحان کردن شانس در نوشتن اولین رمان بلندش در ۲۲ سالگی کشاند. او، نویسنده‌ی فعالی است و البته تعداد زیادی از آثارش به بیشتر زبان‌های جهان ترجمه شده است. او، اولین نویسنده‌ی اهل ترکیه است که جایزه‌ی نوبل ادبیات را نصیب خود کرده.

خلاصه کتاب: نام من سرخ، تاریخ نقاشی در استانبول در دورهٔ امپراتوری عثمانی را دنبال می‌کند. داستان دربارهٔ نقاشانی است که در حال کشیدن یک کتاب مینیاتوری هستند و درگیر تضاد بین تقلید از غرب و حفظ هویت فرهنگی خود می‌شوند. رمان به صورت جذابی مسائل هنری، فرهنگی و فلسفی را بررسی می‌کند.

۳-«استانبول: خاطرات و شهر» نوشته «اورهان پاموک»

نویسنده برجسته ترکیه، درباره شهر استانبول، خاطرات شخصی و خانوادگی و معرفی نویسندگان و هنرمندان معاصر ترکیه است. این کتاب تصویری زیبا از استانبول ارائه می‌دهد. پاموک در راستای معرفی استانبول، به معرفی ادیبان و نقاشان معاصر ترک پرداخته است. نکته ی قابل ذکر اینکه پاموک در کتاب استانبول به ذکر جزئیات زندگی شخصی و خانوادگی خود پرداخته، بی آنکه هرگونه نقطه ضعفی که به خود یا خانواده اش مربوط می شده کتمان کند. او با شجاعت نقاط ضعف اخلاقی، طبقاتی خانواده ی خویش را ابراز کرده، درحالیکه نیک می دانسته شاید عبور از برخی خط قرمزها و تابو شکنی ها ممکن است مورد قبول جامعه ی روشنفکری ترکیه بخصوص چپ گراها و مسلمان های افراطی قرار نگیرد. از این منظر شاید کتاب برای علاقه مندان به حوزه های روانکاوی و جامعه شناسان مطلوب باشد.

۴- «خاطره استانبول» نوشته «احمد امید»

اگر قصد سفر به استانبول را دارید و از آن‌هایی هستید که کتاب جزو لوازم ضروری سفرتان است، پیشنهاد می‌کنیم کتاب خاطره استابول را همراه خود ببرید. وقتی در کوچه پس کوچه‌های این شهر قدم می‌زنید، قطعا روایت احمد امید برایتان دلچسب‌تر و خواندنی‌تر خواهد شد. هرچند احمد امید در ژانرهای گوناگون کتاب منتشر کرده اما اغلب شهرت او در ادبیات ترکیه نشئت‌گرفته از روایت‌های بی‌نظیرش در ژانر جنایی معمایی است. کتاب خاطره استانبول نیز در همین ژانر نوشته شده. در واقع این کتاب داستانی است پیرامون یکی از هفت تمدن جهان باستان. امید در کتاب خود از هفت پادشاه، هفت مکان تاریخی و هفت جنایت در هفت روز می‌گوید. سبک معمایی و لحن گیرای نویسنده شما را تا پایان کتاب میخکوب نگه می‌دارد.

۵-« مرگ در بابل، عشق در استانبول» نوشته «اسکندر پالا»

اسکندر پالا از نویسندگان مشهور ترکیه است که عشق و علاقه ویژه ای به استانبول به ویژه تاریخ این شهر و دوران پرشکوهش در زمان امپراتوری عثمانی دارد. او کتاب‌های زیادی درباره استانبول نوشته که یکی از آنها همین کتاب «مرگ در بابل، عشق در استانبول» است که در آن به استانبول دوران گذشته نگاهی می اندازد و تصاویر جذاب و تأثیرگذاری از آن به خواننده ارائه می دهد.

خلاصه کتاب: کتاب « مرگ در بابل، عشق در استانبول» مجموعه ای از داستان ‌های تاریخی با زبانی امروزی است و تلفیقی از عرفان، عشق و تاریخ است. اسکندر پالا د این کتاب به مفهوم عشق و شور و زندگی می پردازد. او درباره کتابش و ارتباط آن با استانبول می گوید: وقتی خواننده رمان های مرا می خواند، اگردر ذهن خود پنجره ای باز کند که  “استانبول دو قرن پیش چطور بوده است؟” و از آن جا به استانبول نگاه کند و آن استانبول را بگردد، مطمئنم اگر به استانبول امروزی که به دور از ظرافت، بی خبر از نزاکت و دور از تمدن است بنگرد ،شاید تصمیمی بگیرد، نگاهش به شهر عوض شود.

۶- «قهوه استانبول نیکو می سوزد( شهر استانبول به روایت مسافران دوره قاجار) » نوشته «علی‌اکبر شیروانی»

کتاب قهوه استانبول نیکو می‌سوزد روایتی شیوا، متفاوت و تقریباً طنزآمیز از سفر دو شاه قاجار، یعنی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و همچنین تعدادی از ایرانیان نامدار آن دوران به شهر استانبول است. این اثر، بخشی از سفرنامه‌های نوشته‌شده توسط این افراد را دربرمی‌گیرد که دید بسیار خوبی را از استانبول آن زمان و شرح وقایع و پیشرفت‌ها، اعیاد و جشن‌ها، ابنیه و اماکن، چهره و ظاهر مردم، شیوه زیست شهری شهروندان آن دوره و … به شما می‌دهد.

در دوران قاجار به‌سبب پیشرفت و سهولت در حمل‌ونقل و افزایش میزان سفر به سرزمین‌های دوردست، سفرنامه‌نویسی نیز رونق زیادی یافت. بیشترین و بهترین نمونه‌های سفرنامه ایرانی که تاکنون باقی مانده است، به این دوران برمی‌گردد و با خواندن هر یک از آن‌ها در مقابل یک تصویر روشن، دقیق و ظریف از گذشته قرار می‌گیرید.

علی اکبر شیروانی با گردآوری این سفرنامه‌ها تلاش کرده است که به شیوه‌ای گیرا، بخشی از تجربه سفرهای خارجی مردم دوران قاجار را بیان کند. این کتاب دیدگاه بسیار جالبی را از اتفاقات و شرح وقایع آن دوران به شما می‌دهد که به فهم بهتر و بیشتر شرایط جهان در گذشته و مقایسه آن با ایران کمک می‌کند. با خواندن کتاب قهوه استانبول نیکو می‌سوزد می‌توانید به دوره‌ای از تاریخ سفر کنید و آنچه را که تابه‌حال ندیده‌اید،‌ در ذهنتان به تصویر درآورید.

۷- «استامبولی» نوشته «منصور ضابطیان»

منصور ضابطیان را همه به برنامه‌های تلویزیونی منحصربه‌‌فردش در تلویزیون می‌شناسند. کسی که با سلیقهٔ ناب خودش برنامه‌هایی تولید کرد که ذائقهٔ مخاطبانش را چندین درجه ارتقا داد. ضابطیان در کنار تولید برنامه سفرنامه هم می‌نویسد. او تابه‌حال به چند کشور سفر کرده و حاصل سفرهایش را در کتاب‌های مختلفی نوشته است.

خلاصه کتاب: استامبولی سفرنامهٔ منصور ضابطیان به استانبول ترکیه را روایت می‌کند. ضابطیان در استامبولی به زندگی، فرهنگ و روح جاری استانبول می‌پردازد.

 استانبول از دید نویسنده، شهری بین سنت هزارساله و مدرنیسم است که در اروپای غربی نمونه‌اش پیدا نمی‌شود. در طول کتاب از آداب و سنن و فرهنگ‌ مردم ترکیه که بی‌شباهت به فرهنگ ایرانیان هم نیست، صحبت می‌شود.

ضابطیان در این کتاب از اهمیت و نقش قهوه در ذائقه و روزمرگی‌های مردم ترکیه می‌گوید، از معماری زیبا و منحصربه‌فرد شهر، خصوصا کلیساها و مساجد آنجا، از دیدارش با نویسنده شهیر ترکه زولفو لیوائلی، از سریال‌هایی که در کشور ترکیه ساخته می‌شوند و امروزه از منابع درآمد مهم کشور محسوب می‌شوند، از خیابان استقلال و میدان معروف تکسیم، از شیرینی‌های لذیذ و فوق‌العاده ترکی که در سرتاسر جهان طرفدار دارند، و در آخر هم از مصطفی کمال یا همان آتاترک، مردی که توانست ترکیه را به سمت اروپایی و مدرن شدن هدایت کند.

کلام آخر

استانبول با تاریخچه‌ای بی‌نظیر و جاذبه‌های فراوان، همواره شاعران و نویسندگان را به خود جذب کرده است. از کتاب‌های قدیمی تا کتاب‌های معاصر، استانبول همچنان موضوع الهام‌بخشی برای آثار ادبی است. خواندن این آثار ادبی، خواننده را به دنیای فرهنگ و تاریخ استانبول می‌برد و او را با زیبایی‌های پیدا و‌پیدای این شهر از گذشته تا زمان حال آشنا می کند.