فرهنگ مردم کیش

جزیره کیش به‌خاطر نزدیکی جغرافیایی به کشورهای عربی خلیج فارس و همین‌طور حضور اقوام، نژادها و مذاهب گوناگون، ترکیبی از فرهنگ جنوبی ایران و فرهنگ عربی را در خودش نگه داشته است. از یک طرف شغل‌های سنتی مثل صیادی، لنج‌داری و تجارت را می‌بینید و از طرف دیگر مراسم‌های آیینی کمیاب مثل زار و اهل‌هوا را. ضمن این‌که کیش امروز یکی از قطب‌های گردشگری و اقتصادی ایران است و این یعنی کنار بناهای تاریخی، سبک زندگی مدرن هم در جزیره جریان دارد. در این مطلب مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ مردم کیش را معرفی می‌کنیم؛ از پوشش و آیین‌های مذهبی تا افسانه‌های محلی و جشن‌های امروزی.
برای این‌که این فرهنگ را از نزدیک ببینید، می‌توانید همین حالا بلیط هواپیما کیش یا تور کیش را بررسی و رزرو کنید تا یک سفر کاملاً بومی تجربه کنید.

فرهنگ بومی کیش و سبک زندگی

شاید در نگاه اول تمام افراد ساکن در جزیره کیش مسافر و مهاجر تلقی شوند اما اینطور نیست. گروهی از مردم کیش هستند که جزو ساکنان بومی این جزیره تاریخی محسوب می‌شوند. فرهنگ مردم کیش در بخش بومی نشین با توجه به منطقه جغرافیایی این جزیره، بیشتر فرهنگ غالب ساکنان استان‌های جنوبی هرمزگان و بوشهر است. البته لازم به ذکر است که به دلیل نزدیکی با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، طبیعتا رگه‌هایی از گویش، فرهنگ و پوشش کشورهای عربی را نیز در جزیره کیش مشاهده خواهید کرد.
فرهنگ اصیل ساحل نشینان ایران زمین بسیار خون گرم و مهمان نواز هستند. مردم بومی کیش یا به تجارت در جزیره و اداره کسب و کار و یا به شغل صیادی مشغول هستند.

فرهنگ مردم کیش توأمان با قناعت و مدارا است؛ برای مثال در یکی از ضرب‌المثل‌های پرکاربردشان می‌گویند «اسراف نکن حتی اگر از آب دریا بر می‌داری» این ضرب‌المثل، حکایت از ساده زیستی و احترام متقابل بین مردمان این جزیره و همینطور احترام به منابع طبیعی دارد.
در یک مثال دیگر، ضرب‌المثل معروف دیگری دارند که می‌گوید: «پخت نانت را به نانوا واگذار کن، حتی اگر نصفش را به عنوان دستمزد بردارد»

در نگاه اول شاید این ضرب‌المثل رایج در کیش برای شما کمی عجیب به نظر برسد. اما وقتی از تاریخچه جزیره کیش با خبر باشیم و بدانیم که از قدیم این جزیره محل کسب و کار و تجارت بوده است، مفهوم این ضرب‌المثل را در فرهنگ مردم کیش درک خواهیم کرد که از تفکر کارآفرینی و تجاری مردم کیش نشأت می‌گیرد.

مراسم زار

یکی از مراسم‌های بسیار مهم در فرهنگ مردم کیش «زار»  است که در میان مسلمانان و مسیحیان اتیوپی بسیار رایج است. چرا که مردمان جزیره کیش بر این باور هستند که زار از جمله ارواح شرور و خبیثه می‌باشد که در چشمه‌ها و رودها پرسه می‌زند و اغلب در کالبد و بدن انسانها نیز ظاهر می‌شوند، بنابه همین امر مراسمی تحت عنوان رقص زار در کیش برگزار می‌شود.
مردم کیش برگزاری این مراسم را برای درمان بیماری‌هایشان مفید و راهگشا می‌دانند؛ بسیاری علت این اعتقاد را به وزش بادهای زار که از سمت اتیوپی (حبشه) در سرزمین‌های اسلامی به راه افتاده و به سمت جزایر خلیج فارس می‌وزد، نسبت می‌دهند.

در کشورهای دیگری نظیر عربستان سعودی، عمان و مصر نیز عقاید مشابه‌ی آنچه که ذکر شد، تحت عنوان «زار» دیده شده است و آنها نیز معتقد هستند که با انجام این رقص‌ها، ارواح خبیثه مجبور به ترک بدن انسان شده و از کالبد و جسم آنها دور خواهد شد.
یک زن مسئول انجام مراسم زار است و گاها دیده شده است که این مراسم چند شبانه روز به طول انجامیده است. رقص‌های انجام شده در این مراسم همراه با صدای طبل‌های بزرگ و کوچک است. این مراسم در کشور سومالی با نام «سار» انجام می‌شود.

اگر به قصه‌های قدیمی و باورهای بومی علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنیم افسانه‌ های کیش را هم بخوانید؛ داستان‌هایی واقعی‌نما که هنوز میان مردم جزیره دهان‌به‌دهان می‌چرخند.

مراسم اهل هوا کیش

کسانی که گرفتار بادهای جادویی و قدرتمند می‌شوند که بر تمامی انسان‌ها تسلط دارند و هیچ فردی توانایی مقاوت در برابر آنها را ندارد به «اهل هوا» شهرت دارند.

وزش این باد سهمگین ممکن است بسیاری از افراد را مریض کند و این افراد مجبور شوند برای رهایی از سختی‌های آن نزد «بابا» یا «مامان» آن باد بروند. در فرهنگ مردم کیش، بابا و مامان برای رام کردن این باد مراسم خاصی را باید انجام دهند که این مراسم باعث خارج شدن باد از جسم شخص گرفتار می‌شود.

باورهای بومی درباره درختان

در میان بومیان کیش این باور وجود دارد که برای هرس درخت نباید از اره استفاده کرد، چون درخت را ضعیف و زرد می‌کند. به‌جای آن از تبر استفاده می‌کردند تا درخت آسیب کمتری ببیند. این نگاه احترام‌آمیز به درخت در جنوب ایران سابقه دارد، چون در جزیره، هر درختی با زحمت به بار می‌نشیند.

درخت سبز کیش (انجیر معابد)

درخت انجیر معابد یا همان درخت سبز کیش، انجیر مقدسی بود که بودا در زیر آن به مراقبه می‌پرداخت. این درخت با قدمتی 500 ساله افسانه‌ها و داستان‌های بسیار زیادی را در دل ریشه‌های خود جای داده و درختی مقدس در جزیره کیش به شمار می‌آید. قداست این درخت 500 ساله به حدی زیاد بوده که افراد بسیاری برای برآورده شدن آرزوهایشان به آن دخیل می‌بستند.

در فرهنگ مردم کیش این درخت سرسبز قدیمی نمادی از خوش یمنی است و از همین جهت، مردم برای برآورده شدن آرزوهایشان نخ و یا پارچه‌هایی به درخت می‌بستند تا به فرجی در آرزوهایشان دست یابند.

در جزیره کیش تفاوتی ندارد که یک شخص کهنسال باشید یا فردی روشن فکر و تحصیل کرده با درجات علمی بالا، در هر صورت به درخت انجیر معابد کیش برای برآوردن آرزوهای خود دخیل خواهید بست! البته اکنون حصاری در اطراف درخت کهنسال کیش برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به آن کشیده شده است و امکان بستن نخ به آن دیگر وجود ندارد.

بر طبق نظر مورخان و کارشناسان قدمت درخت انجیر معابد، درخت کهنسال و سبز جزیره کیش به حدود 500 الی 600 سال پیش و در دوران حکومت ایلخانان مغول یا امپراطوری تیموریان برمی‌گردد. این درختان از هند و چین وارد ایران شده‌اند و وجود آن زیبایی جزیره کیش را چندین برابر کرده است. این درخت سرسبز 500 ساله که ریشه در دل تاریخ پرآوازه این کشور دارد و در فاصله چند دقیقه‌ای از شهر باستانی حریره قرار گرفته است.

افسانه‌های کیش و شهر حریره

کیش پر از روایت‌های شفاهی است؛ یکی از معروف‌ترینشان افسانهٔ «دختر حریره» است که به زیبایی و بینایی خارق‌العاده‌اش مشهور بوده و در نهایت به‌خاطر همین موهبت، توسط حاکم ظالم کور می‌شود و بلافاصله زلزله‌ای شهر را ویران می‌کند. این افسانه‌ها بیشتر نقش هویتی دارند؛ یعنی به مردم یادآوری می‌کنند که کیش فقط مراکز خرید و سواحل مدرن نیست، بلکه در گذشته یک بندر مهم صید مروارید و تجارت بوده و طبقات مرفه و حاکمان محلی در آن زندگی می‌کرده‌اند.
شهر باستانی حریره کیش و شهر زیرزمینی کیش دو شاهد زندهٔ همین تاریخ هستند و دیدنشان برای کسی که دنبال شناخت فرهنگ مردم کیش است، ضروری است.

مذهب و آیین‌های مذهبی کیش

مذهب مردم کیش مذهب تشیع است و مردم شیعه کیش معمولا ولادت‌های معصومین و ائمه اطهار را جشن می‌گیرند. برگزاری این مراسم‌ها که به مناسبت ولادت‌ها می‌باشد معمولا باشکوه و البته تفاوت چندانی با جشن‌های سایر نقاط ایران ندارد.

«گرگاعو» از اندک تفاوت‌هایی است که در این مراسم‌ها در فرهنگ مردم کیش دیده می‌شود؛ گرگاعو یک مذهب دیگر از مردم کیش است و در ولادت حضرت مهدی (عج) و امام حسن (ع) صورت می‌گیرد. بدین شکل که کودکان و نوجوانان با تشکیل گروه‌های چند نفره و با خواندن آواز وارد حیاط‌های خانه‌ها می‌شوند و صاحب خانه در کیسه‌های آنها شکلات، شیرینی و تنقلات می‌ریزد.

مراسم عیدین در کیش

«عیدین» یکی دیگر از مراسمات مذهبی مردم کیش است. این مراسم بدین شکل است که مردم محلی به روزهایی که بین دو عید فطر و عید قربان قرار دارند عیدین می‌گویند. میزان اهمیت این ایام بین مردمان کیش چیزی به مانند عید نوروز می‌باشد.
صبح روز عید مردم معمولا در فضای باز و به دور از آبادی برای برگزاری نماز جماعت دور یکدیگر جمع می‌شوند و به اقامه‌ی نماز می پردازند.

بومی‌های جزیره کیش در این روز از دنیا رفتگان خود را از یاد نمی‌برند و با رفتن به قبرستان، بر سر مقبره عزیزان از دست رفته‌ی خود فاتحه می‌خوانند. از دیگر مواردی که در عیدین در بین مردم زیاد به چشم می‌آید، می توان به موسیقی محلی زیبای آن که با طبل و نی انبون نواخته می‌شود، اشاره کرد.

مراسم عاشورا در در فرهنگ مردم کیش 

ماه محرم برای محلی‌ها و بومی‌های شیعه و سنی جزیره کیش تفاوتی ندارد. سنی‌ها روز نهم محرم را روزه می‌گیرند و در روز دهم محرم، روز عاشورای حسینی، در مراسم عزاداری شیعیان شرکت می‌کنند اما سینه نمی‌زنند.
تقریبا از ساعت هشت صبح، مراسم عزاداری صبح روز عاشورا شروع می‌شود، اما سینه‌زنی و روضه‌خوانی در کار نخواهد بود. یک روحانی که مراسم را اجرا می‌کند، از صبح تا ظهر با صدایی حزین و غمناک «مقتل» می‌خواند که موضوع مقتل‌خوانی در این روز اتفاقاتی است که روز عاشورا برای امام حسین (ع) اتفاق افتاد. 

همین که روحانی، شهادت امام حسین را بیان کرد، از بالای منبر به پایین می‌آید و در این جا شخصی از جای خود برخاسته و در حالی که پرچمی را به حالت افقی در جلوی خود نگه داشته است، با صدایی مغموم شروع می‌کند به خواندن: «ذوالجناح اقبل من المیدان خالی واویلا، ای وای حسینا …» و راه رفتن درحسینیه. همزمان با خواندن و راه رفتن او تمام مردم از جای خود بلند شده و همراه با روحانی و پشت سر او در داخل حسینیه، شروع به دور زدن می‌کنند و عبارت «ای وای حسینم واویلا ای وای حسینم» را بعد از هر بیت مرثیه‌خوان، تکرار می‌کنند.
به این مراسم «ذوالجناح» گفته می‌شود. در پایان این مراسم به عزاداران حسینی ناهار می‌دهند و بعد از اتمام ناهار همه به خانه‌هایشان می‌روند و عصر تقریبا سه ساعت مانده به نماز مغرب، به حسینیه برمی‌گردند.

عید مبعث در کیش

شب عید مبعث کودکان 12 یا 13 ساله به در خانه ساکنین جزیره رفته و با کاسه‌هایی که در دست دارند طلب حنا می‌کنند و صاحب خانه مقداری حنا برای آنها می‌ریزد. بچه‌ها کاسه ها را به خانه برده و آن شب تمامی اعضاء خانواده به پای و دست خود حنا می‌بندند که این رسم در چند سال اخیر صرفا در بین پیرمردان و پیرزنان جزیره مرسوم است.

عید قربان در کیش

سبز کردن گندم و به آب انداختن آن و درست کردن تاب و تاب بازی در عید قربان بسیار در بین مردم کیش مرسوم بوده که در سال‌های اخیر بسیار کم رنگ‌تر شده است و افراد میانسال روز عرفه را روزه می‌گیرند و خانواده‌هایی که از اوضاع مالی بهتری نسبت به بقیه برخوردارند قربانی می‌کنند.
در فرهنگ مردم کیش بهتر است که حاجی‌ها با دست‌های خودشان مراسم قربانی کردن را اجرا کنند و سپس «ضحیحه» را با تقسیم گوشت قربانی به سه قسمت مساوی به‌جا بیاورند. به عبارت دیگر قسمت اول را برای مصرف خانواده بردارند و دو بخش دیگر را میان نیازمندان و فقرا پخش کنند.

جشنواره تابستانی در کیش

تمام مراسم‌ها و رسوم مردم کیش بومی و محلی نیستند و قطعا به این امر واقف هستید که کیش از برترین قطب‌های گردشگری کشور محسوب می‌شود. در فصل تابستان جشنواره تابستانی کیش برگزار می‌شود. این جشنواره معمولا در ۱۵ تیر آغاز شده و یک ماه بعد به پایان می‌رسد.
در خلال این ایام تخفیف‌های زیادی در رستوران‌ها، مراکز تفریحی و هتل‌ها اعمال می‌شود. نورافشانی و موسیقی از دیگر اجزای مهم این جشواره به حساب می‌آیند. جنگ‌های شادی و کنسرت‌های زیادی در این ایام در جزیره کیش برگزار می‌شود. وجود این مراسم‌های متنوع در کنار جذابیت‌های دیگر، بناهای تاریخی، طبیعت بکر و خلیج نیلگون فارس جزیره، باعث شده گردشگران زیادی در فصل گرم تابستان راهی جزیره کیش شوند. همین امر باعث رونق اقتصادی شده و منبع درآمد بسیار خوبی برای اهالی جزیره می‌باشد.

پوشش محلی در فرهنگ مردم کیش

پوشش در جزیره کیش با پوشش مردم در ناحیه جنوبی ایران تفاوتی ندارد. زیرا پوشش و حجاب در استان‌های جنوبی نظیر خوزستان، هرمزگان. یکسان می‌باشد. این پوشش محلی شامل کندوره، برقع یا نقاب، شلوار بندری، چادر بندری، اورنی و … می‌باشد که اختصار به آنها اشاره خواهیم کرد:

پیراهن کندوره

از مهم‌ترین انواع پوشش در جزیره کیش و استان‌های جنوبی، پیراهن کندوره که به «گاندورا» نیز معروف است، تلقی می‌شود. کندوره در کشورهای اروپایی نظیر اسپانیا به قدری مشهور است که لقب گاندورا برای خود کسب کرده است که در قرن 8 میلادی به اروپا صادر شد و با استقبال زیادی نیز مواجه شد.

مشخصات ظاهری این لباس به صورت یقه گرد، آستین دوزی با تکه پارچه، برش عمودی سرشانه تا خط سینه، پایین دامن اندامی و حاشیه دوزی‌ در پهلو و کمر اشاره کرد. لازم به ذکر است که این لباس ممکن است تغییرات کوچکی در شهرهای مختلف داشته باشد. رنگ‌های شادی مثل قرمز، نارنجی، زرد و سبز از جمله رنگ‌های استفاده شده در این لباس هستند.

شلوار بندری یا دمپا تنگ

شلوار بندری یکی دیگر از انواع پوشش در فرهنگ مردم کیش و دیگر استان های جنوبی است. «دمپا تنگ» نام دیگر این شلوار است که از زانو تا مچ پا تنگ یا چسبان و از کمر تا زانو خمره‌ای شکل یا به شکل لوزی است.

شلوار بندری دارای رنگ های جذاب و زیبایی است که شامل قرمز، زرد، سبز، زرد و نارنجی است. جنس شلوار‌ها از پوپلین، تترون یا چیت بوده که بسیار خنک می‌باشد. یک چاک یا دکمه دست ساز در قسمت داخلی دمپا تعبیه شده است تا استفاده از آن را راحت‌تر کند.

چادر بندری

چادر بندری با طرح های مختلفی و رنگ های زیبا و چشم‌نوازی که دارد بسیار در بین بانوان جنوب کشور طرفدار دارد. این چادرها به رنگ خاکستری، خردلی و قهوه‌ای وجود دارد که با چادرهای پاکستانی و هندی تشابه زیادی دارد. 

برقع یا نقاب

یکی دیگر از پوشش‌های جانبی مخصوص بانوان جنوبی، برقع یا همان نقاب است که در فرهنگ مردم کیش از قدیم‌الایام حضور داشته است.
برقع به نوعی محافظ صورت بانوان است تا صورت آنها را از آفتاب سوختی در امان نگه دارند. این برقع شیوه‌های لوکس‌تر و باکلاس‌تری نیز دارد که بومیان جزیره کیش و استان هرمزگان و همینطور در کشورهای حاشیه خلیج فارس بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

اورنی

اورنی همان روسری است که و با تزئینات جذابی توسط مردم کیش و جنوب ایران شخصی‌سازی شده است و از جنس حریر می‌باشد. در این روسری انواع طرح های بوته جقه و گل بادامی، پولک و همچنین نخ‌هایی از جنس نقره و طلا به کاربرده شده است. جلبیل از دیگر پوشش بانوان هرمزگانی است که رنگ‌هایی به نسبت شادتر دارد.

غذاهای محلی در فرهنگ مردم کیش

غذا در فرهنگ مردم کیش فقط یک وعده برای سیر شدن نیست؛ بخشی از هویت بومی و میراث جنوبی‌هاست. در هر خانه‌ای، بوی ادویه‌های تند، زردچوبه، دارچین و میخک به مشام می‌رسد و آشپزی معمولاً با صبر، مهارت و حس احترام به دریا همراه است. چون بیشتر مواد اولیه از ماهی و صید روزانه تأمین می‌شود، در فرهنگ غذایی مردم کیش ترکیب دریا و ادویه حرف اول را می‌زند.

از معروف‌ترین غذاهای سنتی کیش می‌توان به مرقوق اشاره کرد؛ خوراکی گرم و معطر از گوشت، گوجه‌فرنگی و ادویه‌های عربی که معمولاً در مجالس یا ایام خاص پخته می‌شود. مجبوس ماهی هم یکی از غذاهای نمادین جنوب است که با برنج زعفرانی و تکه‌های ماهی سرخ‌شده سرو می‌شود. در سفره روزمره مردم جزیره، سمبوسه جنوبی، برنج دال عدس، هریسه و قیمه عربی هم جایگاه ویژه‌ای دارند.

در گذشته پخت غذاهای محلی در کیش همراه با آیین‌های جمعی بود؛ مثلاً زنان محله در یک خانه جمع می‌شدند، ادویه‌ها را آسیاب می‌کردند و هنگام پخت آوازهای محلی می‌خواندند. امروز هم در بیشتر رستوران‌های بومی، می‌توانید بخشی از این فرهنگ را مزه کنید. اگر قصد سفر دارید، امتحان غذاهای جنوبی را در برنامه بگذارید تا با طعم واقعی فرهنگ مردم کیش آشنا شوید.

کلام آخر

در این مقاله سعی کردیم که شما را با فرهنگ مردم کیش بیشتر آشنا کنیم. اگر تا کنون به جزیره زیبای کیش سفر نکرده‌اید، می‌توانید با انتخاب این جزیره که لقب نگین خلیج فارس را هم یدک می‌کشد، از بناهای تاریخی، مجتمع‌های گردشگی، طبیعت بکر و همینطور مراسم‌های محلی و آداب و رسوم آنها نهایت لذت را ببرید.

بعد از یک روز گشت‌وگذار و آشنایی با فرهنگ مردم کیش، استراحت در یک هتل مجهز، سفرتان را خاطره‌انگیزتر می‌کند! همین حالا هتل کیش را بررسی کنید.

سوالات متداول