فرهنگ‌ بومی اهواز

اگر می‌خواهید با فرهنگ بومی اهواز آشنا شوید؛ از آداب خواستگاری و «کاغذگیرانی» تا جشن «گرگیعان»، قهوه‌خوری عربی، موسیقی و خوراک‌های محلی، این راهنما مهم‌ترین آیین‌ها و واژه‌های کلیدی را یک‌جا و کوتاه توضیح می‌دهد. برای برنامه‌ریزی سفر، می‌توانید بلیط هواپیما اهواز را هم‌زمان بررسی کنید تا این رسم‌ها را از نزدیک ببینید.

واژه‌نامهٔ سریع فرهنگ اهواز

• فِنیان: فنجانِ بی‌دستهٔ قهوه
• عِگال: حلقهٔ سیاه چفیه
• هم‌بهری: ازدواج با سکونت داماد در خانهٔ عروس
• پشا: انتقال جهیزیه همراه با ساز و آواز
• کاغذگیرانی: جلسهٔ نامزدی و ثبت شروط

سبک زندگی اهوازی های خونگرم

با توجه به آب‌وهوای اهواز و استان خوزستان، این منطقه از دیرباز محل سکونت طایفه‌ها و ایل‌های عشایری بوده است. عشایر عرب‌زبان، لر و ترک‌زبان از سال‌ها پیش اهواز را به عنوان محل مناسبی برای پرورش دام‌هایشان برگزیده بودند. عشایر کوچ‌نشین تأثیر چشمگیری بر فرهنگ بومی اهواز گذاشته‌اند؛ تأثیری که به‌ویژه در مراسم‌های خواستگاری و ازدواج بیشتر به چشم می‌خورد. اگر قصد دارید از نزدیک با فرهنگ بومی اهواز آشنا شوید، بهتر است چند روزی در این شهر بمانید و برای اقامت، گزینه‌های مختلف رزرو هتل اهواز را هم بررسی کنید. پس با ما همراه باشید تا با آداب و رسوم و فرهنگ بومی اهواز در مراسم‌های خواستگاری و ازدواج بیشتر آشنا شویم.

ازدواج به سبک هم‌بهری

یکی از ایل‌های اهواز «ایل لرکی» است که مردم آن آداب و رسوم جذابی دارند. در این خصوص می‌توان به رسم «هم‌بهری» اشاره کرد که به سبک خاصی از ازدواج اشاره دارد. در این رسم خانواده‌‌ای که پسری ندارد، به خواستگار دخترشان پیشنهاد هم‌بهر شدن می‌دهند، که در واقع همان داماد سرخانه‌ی خودمان است.

مراسم کاغذ گیرانی

در فرهنگ بومی اهواز مراسم خواستگاری و ازدواج با مناسک خاصی همراه است. برای خواستگاری خانواده داماد به‌همراه جمعی از ریش‌سفیدان با لباس‌های محلی و سوار بر اسب به خانه عروس می‌آیند. آنها با خود هدایایی از قبیل توتون، کله‌قند، چای، گوسفند و… آورده و به خانواده عروس تقدیم می‌کنند. خانواده عروس نیز با پای پیاده به استقبال آن‌ها می‌روند. پس از گپ و گفت اولیه و صرف غذا، در صورت رضایت خانواده عروس، قراری تحت عنوان «کاغذگیرانی» گذارده می‌شود که در واقع همان قرار نامزدی است. در کاغذگیرانی بر سر مقادیر مهریه، شیربها، جهیزه و سایر موارد مذاکره می‌شود و در نهایت میرزابنویس محل همه موارد را روی کاغذ ثبت می‌کند. افراد یک به یک کاغذ را امضاء کرده و کف می‌زنند که به آن «کف مبارکی» یا «کف مارکی» می‌گویند.

در این مراسم زنان و مردان در محل‌های جداگانه‌ای می‌نشینند. در قسمت زنانه، بانوان به پایکوبی و جشن می‌پردازند. همچنین با استفاده از حنا نقش‌ و نگارهای زیبایی روی دست و پای عروس می‌کشند. مجلس مردانه نیز سوت و کور نیست و به نی‌نوازی و آواز می‌گذرد.

بردبانه

پس از نامزدی، زمان عروسی مشخص می‌شود. به فاصله زمانی بین کاغذگیرانی و عروسی، «بردبانه» گفته می‌شود. در طول دوره بردبانه، خانواده‌ها به اموری همچون آرد کردن گندم، سفید کردن برنج، تهیه نان، قند، چای، توتون، تنباکو، هیزم، لوازم پخت و پز و غیره می‌پردازند. همچنین در این مدت از گروهی به نام «تشمال» که اجرای ساز و آواز در مراسم عروسی را به عهده دارد دعوت به عمل می‌آورند.

مراسم پشا

بدرقه عروس به خانه بخت نیز در فرهنگ بومی اهواز آداب خاصی دارد. این امر با انتقال جهیزیه عروس به خانه‌اش همراه است که طی مراسمی تحت عنوان «پشا» انجام می‌گیرد.  مراسم «پاگشونی» نیز جزء فرهنگ بومی اهواز به شمار می‌رود که مدتی پس از مراسم عروسی انجام می‌گیرد و طی آن خانواده‌ی عروس، زوج جوان را به خانه خود دعوت می‌کنند.

جشن‌های بومی اهواز

همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، قدمت این منطقه به هزاره سوم پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد؛ از همین روی مردم اهواز و سایر شهرهای خوزستان، بیش از هر منطقه دیگری از کشورمان، به آداب و رسوم و جشن‌های چند هزارساله ایرانیان پایبند هستند. همچنین با توجه به اینکه اکثریت جمعیت اهواز را مسلمانان تشکیل داده‌اند، اعیاد اسلامی نیز نقش پررنگی در فرهنگ بومی اهواز ایفا کرده‌اند.

عید نوروز

اهوازی‌ها نیز مانند سایر ایرانیان جشن نوروز را به شکل مفصلی برگزار می‌کنند. این عید در فرهنگ بومی اهواز حال و هوای متفاوتی به خود می‌گیرد. مردمان این خطه چند روز قبل از آغاز سال نو کلوچه‌های خوشمزه‌ای آماده می‌کنند که از ترکیب آرد، روغن، زیره و رازیانه تهیه می‌شود. برگزاری مراسم چهارشنبه سوری در اهواز نیز مانند سایر نقاط کشور با برپا کردن آتش و پریدن از روی آن همراه است. مراسم قاشق‌زنی یکی دیگر از مناسک چهارشنبه سوری در اهواز است که بیشتر توسط کودکان و نوجوانان انجام می‌شود. در این مراسم گروهی از جوانان با در دست گرفتن قاشق و ضربه‌زدن به ظروف، نزد در و همسایه رفته و همراه با آواز خواندن از آن‌ها شیرینی و تنقلات طلب می‌کنند. همچنین خریدن لباس‌های نو، برپا کردن سفره هفت سین و دید و بازدید از دیگر مناسک عید نوروز در اهواز است.

جالب است بدانید سیزده بدر در استان خوزستان در دو روز برگزار می‌شود. در واقع بر اساس فرهنگ بومی اهواز سیزده بدر را یک‌بار با احتساب روز تحویل سال، و بار دیگر بدون در نظر گرفتن آن و بر اساس تقویم رسمی جشن می‌گیرند. مردم خوزستان در این دو روز به دامان طبیعت رفته، جشن می‌گیرند و مناسک مربوط به سیزده بدر را اجرا می‌کنند.

عید فطر

اگرچه در سال‌های اخیر در سراسر کشور برای عید فطر دو روز تعطیلی در نظر گرفته شده است، اما پیش از این چنین نبود و تنها همان روز عید تعطیل رسمی محسوب می‌شد. با این وجود استان خوزستان و شهر اهواز حتی در سال‌های گذشته نیز از این قاعده مستثنی بود. از آنجا که اکثریت ساکنان اهواز عرب‌زبان هستند و عید فطر از اهمیت فراوانی نزد اعراب برخوردار است، تعطیلات این عید در استان خوزستان همواره سه روزه بوده است.

بر طبق فرهنگ بومی اهواز، مردم این شهر در عید فطر در کنار خانواده و دوستان خود به شکرگزاری و جشن می‌پردازند. بدین‌ترتیب که پس از اقامه نماز عید فطر، خانواده‌ها به خانه بزرگان خاندان خود رفته و عید را به آنها تبریک می‌گویند. جالب است بدانید که این دید و بازدیدها گاهی اوقات تا یک هفته پس از عید نیز به طول می‌انجامد و بر اساس فرهنگ بومی اهواز، خانواده‌ها در طول این روزها همواره سفره تنقلات و پذیرایی خود را آماده نگه می‌دارند و تا یک هفته بعد آن را جمع نمی‌کنند.

مردم عرب‌زبان اهواز، دو روز قبل از عید را «ام الوسخ» می‌نامند. این کلمه به معنای «روز چرکین» می‌باشد و به نظافت و خانه‌تکانی اشاره دارد. آن‌ها در این روز به خانه‌تکانی، خرید لباس‌های نو، شیرینی‌، تنقلات و سایر لوازم پذیرایی می‌پردازند. همچنین در فرهنگ بومی اهواز یک روز پیش از عید فطر روز «ام الحلس» نام دارد که به معنای «روز نظافت» و بهداشت شخصی است. اهوازی‌ها در این روز به سر و وضع خود رسیدگی کرده و برای استقبال از عید فطر آماده می‌شوند.

جشن گرگیعان

جشن گرگیعان یکی از فرهنگ‌های بومی محلی اهواز است که در روز پانزدهم ماه رمضان برگزار می‌شود. در این روز کودکان لباس‌های عربی به تن کرده و کیسه‌هایی به دست می‌گیرند. آن‌ها با خواندن سرودهای مخصوص به شب نیمه ماه رمضان، به در خانه همسایه‌ها رفته و از آن‌ها طلب عیدی و تنقلات می‌کنند. شعر زیر یکی از معروف‌ترین سرودهای فولکلوری است که کودکان اهوازی در جشن گرگیعان می‌خوانند:

“ما جینه یا ما جینه، حل الکیس و انطینه” (معنی: ما آمده‌ایم، ما آمده‌ایم، کیسه را باز کن و هدیه‌ای برای ما داخلش بگذار.)

نکات حضور محترمانه در آیین‌های اهواز

در سال‌های اخیر گردشگران زیادی برای دیدن آیین‌های محلی به اهواز سفر کرده‌اند. اگر شما هم دوست دارید در مراسمی مثل گرگیعان یا قهوه‌خوری عربی شرکت کنید، بهتر است همراهی یک راهنمای محلی را داشته باشید. او شما را با زمان و مکان برگزاری مراسم آشنا می‌کند و نکاتی مثل پوشش مناسب یا اجازه گرفتن برای عکاسی را توضیح می‌دهد. رعایت این موارد، هم احترام به میزبانان است و هم تجربه‌ای واقعی و دلنشین از فرهنگ بومی اهواز برایتان رقم می‌زند.

آداب و رسوم زرتشتیان اهواز

پیروان دین حضرت زرتشت، از جمله اقلیت‌های مذهبی خوزستان به حساب می‌آیند که بر فرهنگ بومی اهواز تاثیر به‌سزایی گذاشته‌اند. در ادامه مقاله برخی از آداب و رسوم زرتشتیان این شهر را مرور خواهیم کرد.

جشن سده

جشن سده یکی دیگر از فرهنگ‌های بومی محلی اهواز است که به زرتشتیان اختصاص دارد. پیروان این آیین در شهر اهواز، در روز دهم بهمن‌ماه دور هم جمع شده و در محلی معین اقدام به برپایی آتشی بزرگ و غول‌پیکر می‌کنند. ٱن‌ها ضمن تماشای آتش به دعا و نیایش پروردگار پرداخته و سپس با خواندن سرودهای ویژه‌ای جشن روز سده را به جای می‌آورند.

مراسم فروردینگان

زرتشتیان اهوازی در روز ۱۹ فروردین‌ماه بر مزار درگذشتگان خود حاضر می‌شوند و با پخت نان و شیرینی‌های مخصوص از رهگذران پذیرایی می‌کنند.

روز درگذشت حضرت زرتشت

هر سال در روز پنجم دی‌ماه که سالروز درگذشت اشوزرتشت است، پیروان این پیامبر در محل خاصی در کنار یکدیگر به عبادت می‌پردازند. همچنین در این مراسم نوع خاصی از شیرینی تهیه شده و برای درگذشتگان خیرات می‌شود.

جشن اردیبهشتگان

این جشن نیز یکی از جشن‌های دوازده‌گانه ایران باستان است و در زمره جشن‌های آتش به شمار می‌رود. مردم ایران باستان در هر ماه به روز عدد آن ماه دور هم جمع شده و به جشن و پایکوبی می‌پرداختند. به عنوان مثال دوم اردیبهشت، جهت جشن اردیبهشتگان، سوم خرداد جهت جشن خردادگان، هفتم مهرماه جهت جشن مهرگان و به‌همین ترتیب در هر ماه یک روز را جهت کنار هم بودن و شادمانی انتخاب می‌کردند. این جشن‌ها در استان خوزستان نیز با حال و هوای متفاوتی انجام می‌گیرد و یکی از فرهنگ‌های بومی محلی اهواز به حساب می‌آید.

جشن گاهنبار

گاهنبار یکی از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین جشن‌های زرتشتیان است و در پنج روز برگزار می‌شود. هدف از برگزاری این جشن «باردهی» است؛ یعنی بذل و بخشش و افزایش همبستگی مردم با یکدیگر. زرتشتیان اهوازی در این پنج روز گرد هم می‌آیند و ضمن نیایش و شکرگزاری، از احوال یکدیگر آگاه می‌شوند.

بعد از آشنایی با آیین‌ها و جشن‌های محلی، دیدن پل‌های اهواز روی رود کارون هم تجربه‌ای جذاب است؛ جایی که زیبایی فرهنگ و معماری این شهر کنار هم دیده می‌شود

آداب و رسوم مندائیان اهواز

صائبین یا مندائیان، پیروان حضرت یحیی هستند و یکی از اقلیت‌های مذهبی اهواز به‌شمار می‌روند که در حاشیه‌های رود کارون زندگی می‌کنند. اهوازی‌ها به پیروان حضرت یحیی، «صبّی» می‌گویند. این قوم نیز از دیرباز در استان خوزستان حضور داشته و بر فرهنگ بومی اهواز تاثیر زیادی گذاشته‌اند. بیایید برخی از آداب و رسوم مندائیان را مرور کنیم.

غسل تعمید

غسل تعمید که در زبان مندائی به آن «مصویا» می‌گویند، یکی از اصول این آیین است. مندائیان اهوازی در روزهای یکشنبه به بستر رود کارون رفته و توسط یک روحانی مندائی غسل تعمید می‌بینند. بدین صورت که ابتدا روحانی وارد آب شده و سپس فرد تعمیدشونده داخل آب می‌نشیند. روحانی شروع به قرائت «بوثه» می‌کند و همزمان روی سر فرد تعمیدشونده آب می‌ریزد. سپس فرد از آب خارج شده و روی نیمکتی می‌نشیند تا روحانی اذکار «گنزاربا» را بر او بخواند. در نهایت شخص تعمیدشونده ضمن خواندن دعای حفاظت و توبه، با خوردن نان و آب مقدس غسل خود را به سرانجام می‌رساند.

مراسم ازدواج مندائیان اهواز

روزهای یکشنبه به مناسک ازدواج اختصاص دارد. ابتدا داماد و عروس هرکدام دو مرتبه توسط روحانی در رود کارون غسل تعمید داده می‌شوند. سپس به محل برگزاری جشن عروسی می‌روند. خوردن غذاهای مشترک آیینی، عهد بستن عروس و داماد و هدیه دادن بخش دیگری از فرهنگ بومی مندائیان اهواز  است.

لباس‌های محلی اهوازی‌ها

دشداشه لباس محلی اعراب اهوازی است؛ یک لباس بلند سفید رنگ، که بین تمامی عرب‌های جهان مشترک است. روی دشداشه نیز لباس دیگری پوشیده می‌شود که «بشت» نام دارد. اعراب همچنین یک چفیه نیز روی سر خود می‌گذارند. در فرهنگ بومی اهواز رنگ چفیه می‌تواند معانی مختلفی داشته باشد. برای ثابت ماندن چفیه روی سر نیز حلقه‌های سیاه رنگی دور آن قرار می‌دهند که «عگال» نام دارد.

آداب قهوه‌خوری؛ دله قهوه و فِنیان

«دله قهوه» وسیله‌ای برای تهیه قهوه است که توسط اعراب مورد استفاده قرار می‌گیرد و جزء آثار ملی ثبت شده کشورمان به حساب می‌آید. این وسیله یکی از نمادهای فرهنگ بومی اهواز و سایر اعراب است و در بسیاری از مجالس، از جمله در مراسم‌های بین‌المللی جهت پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شود. دله قهوه که ریشه استفاده از آن به عشایر عرب بازمی‌گردد، وسیله‌ای جهت دم کردن قهوه است. نماد این وسیله در ابعاد بسیار بزرگ در میدان‌های اصلی شهرهایی نظیر اهواز و آبادان دیده می‌شود.

قهوه‌خوری بر اساس فرهنگ بومی اهواز، مناسک مخصوصی دارد. لازم به ذکر است که اعراب حساسیت بالایی نسبت به انجام صحیح این مناسک دارند. بدین ترتیب ابتدا دانه‌های قهوه را به وسیله «مهماس» (وسیله‌ای دو شاخ مانند منقاش) داخل ظرف ریخته و تفت می‌دهند. سپس قهوه تفت داده شده را داخل هاون ریخته و آسیاب می‌کنند. آنگاه مقداری آب داخل وسیله‌ای به نام «گم‌گم» می‌ریزند که ظاهری شبیه به گلاب‌پاش‌های قدیمی دارد. وقتی آب به نقطه جوش رسید، قهوه آسیاب شده را نیز به آن اضافه می‌کنند. در برخی از قبایل اهواز، از دانه‌های «هل» نیز برای خوش‌عطر کردن قهوه استفاده می‌شود.

زمانی که قهوه آماده شد ..

وقتی قهوه آماده شد، آن را داخل دله ریخته و با آداب و رسوم خاصی بین میهمانان توزیع می‌کنند. مراسم قهوه خوری در فرهنگ بومی اهواز بدین صورت است که شخصی دله را در دست چپ و «فنیان» را در دست راست خود می‌گیرد. فنیان یک نوع فنجان مخصوص است که دسته ندارد. اگر در میان مهمانان سیدی وجود داشته باشد، پذیرایی ابتدا از او آغاز می‌شود. در غیر این صورت، ابتدا از ریش‌سفید جمع پذیرایی شده و فردی که دله و فنیان را در دست دارد، از سمت راست ریش سفید به ترتیب قهوه را برای یکایک مهمانان سرو می‌کند.

فرد پذیرایی‌کننده پیش از سرو قهوه، ابتدا دله را به فنیان کوبیده تا صدای فنیان به گوش برسد و سپس قهوه را تعارف می‌کند. افراد باید فنیان خود را با دست راست بگیرند. جالب است بدانید که در فرهنگ بومی اهواز گرفتن فنیان با دست چپ، نوعی بی‌احترامی محسوب می‌شود. اگر مقدار قهوه برای مهمان کافی بود، پیش از پس دادن فنیان یک مرتبه دست خود را بلند می‌کند. معنای این حرکت این است که مهمان دیگر قهوه نمی‌خواهد و پس از اینکه قهوه خود را به صورت کامل نوشید، فنیان خالی را به فرد پذیرایی‌کننده بازپس می‌دهد و او می‌تواند به سراغ مهمان بعدی برود. در غیر این صورت فرد دوباره فنیان مهمان را پر می‌کند. بدین ترتیب همه افراد تنها از یک فنجان قهوه استفاده می‌کنند.

موسیقی محلی اهواز

موسیقی در فرهنگ بومی اهواز نقش پررنگی دارد. حتی مراسم‌های سوگواری اهوازی‌ها نیز با موسیقی همراه است. موسیقی منطقه‌های عرب‌نشین اهواز، بیشتر متاثر از موسیقی مقامی جنوب کشور عراق است. همچنین اقوام بختیاری اهواز نیز سبک موسیقی مختص به خود را دارند. موسیقی‌ بختیاری‌ها با سادگی دلنشینی همراه است. از «قطعات شاد دواللی»، «موسیقی عزا یا چپ»، «موسیقی حماسی»، «موسیقی عاشقانه تغزلی»، «آوای برزگری»، «آوای باران»، «آوای خرمن‌کوبی»، «نوای لالایی» و «نوای کوچ» می‌توان به عنوان سبک‌های موسیقی بختیاری‌های اهواز نام برد. همچنین سازهای «دهل»، «کرنا»، «سرنا»، «نی شیت»، «نی هفت بند» و «کمانچه» از جمله محبوب‌ترین سازهای موسیقی این قوم ایرانی به شمار می‌روند.

غذاهای محلی اهواز

به باور بسیاری از افراد، غذاهای این منطقه محبوب‌ترین بخش فرهنگ بومی اهواز را تشکیل داده‌اند. مردم اهواز عادت‌های غذایی متفاوتی دارند. خوراک مردم این منطقه به دو بخش زمستانی و تابستانی تقسیم می‌شود. در فصل زمستان خوراکی‌هایی با طبع گرم، مانند ارده و خرما، بخش اصلی سفره اهوازی‌ها را تشکیل می‌دهد. همچنین در فصل تابستان نیز شربت آلبالو، سکنجبین و زعفران طرفداران بسیاری دارد. با توجه به اینکه ریشه‌های مردم اهواز بر پایه کوچ نشینی و دامداری بنا نهاده شده است، لبنیات نقش پررنگی در سفره آن‌ها دارد. از «رنگینَک» می‌توان به عنوان یکی از خوشمزه‌ترین خوراکی‌های بومی اهواز نام برد که همراه با وعده‌های ناهار و شام سرو می‌شود.

ماهی و سایر غذاهای دریایی نیز بخش جدانشدنی سفره مردم اهواز است. قلیه ماهی، کباب ماهی، ماهی شکم‌پر، میگو، برزگک، دال عدسی، درشته یا گمنه، حمیص، مچبوس، خرما گرم، سیر بقله یا سیر باقلا، فلافل، سمبوسه و اوپیازی از جمله غذاهای بومی اهواز به شمار می‌روند.

سخن پایانی

در این مقاله به معرفی فرهنگ بومی اهواز پرداختیم و در خصوص آداب و رسوم محلی مردم این منطقه صحبت کردیم. همچنین نحوه پوشش، موسیقی و غذاهای محلی اهواز را مورد بررسی قرار دادیم. امیدواریم از مطالعه این مقاله لذت برده باشید. اگر نکته‌ای در خصوص فرهنگ بومی اهواز و آداب و رسوم محلی مردم خوزستان دارید، نظر خود را برای استفاده ما و دیگر کاربران در قسمت نظرات به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول