هگمتانه همدان؛ کهن‌شهر ایران، پایتخت مادها

به همدان که می‌رسید، گزینه‌های مختلفی پیش روی خود دارید. در میان تمامی این گزینه‌ها، منطقه‌ای وجود دارد که از همه حیرت‌انگیزتر است. هگمتانه همدان، مجموعه‌ای است که از سال‌های اولیه تاریخ حکومت شاهنشاهی ایران به یادگار مانده. در این مقاله قصد داریم با مرور تاریخچه‌ای از تپه هگمتانه، از معماری شهری آن حرف بزنیم؛ سپس بخش‌های مختلف و آثار کشف‌شده موجود در آن را معرفی کنیم. به دنبال آن، با دیدنی‌های اطراف این مجموعه، رستوران‌ها و هتل‌های نزدیک به آن آشنا می‌شوید.

رزرو تور ارزان فقط با سه کلیک خوبه

تاریخچه هگمتانه همدان؛ جایی برای گردهمایی

شهر قدیمی هگمتانه همدان، پشته‌ای بیضی‌شکل در بافت قدیمی شهر و در نزدیکی مسیر رودخانه نظربیک است. این تپه با ۳۰ هکتار وسعت، لقب پهناورترین تپه باستانی کشور را دارا است. دیاکو اولین پادشاه ماده‌ها، هگمتانه را با نقشه‌ای منظم و دقیق بنا نهاد و با ساخت هفت قلعه تودرتو، محل سلطنت خود و نگه‌داری دارایی‌ها را در بالاترین قسمت از قلعه‌ها در نظر گرفت. البته تأسیس آن را به پادشاه سوم مادها فرورتیش و جمشیدشاه هم نسبت می‌دهند. پس از گذشت سال‌ه، با غلبه کوروش بر آخرین شاه مادها، این شهر به پایتخت تابستانی هخامنشیان تبدیل شد. اشکانیان نیز این شهر را پایتخت تابستانی و محل ضرب‌ سکه‌های خود انتخاب کردند.

آ‌نطور که از کتیبه داریوش اول بر بیستون استنباط می‌شود، همدان در زبان فارسی باستان «همگمتان» نامیده می‌شد؛ به معنای گردهم‌آمدن و با ریشه «هنگمت». طی دهه‌های گذشته، حفاری‌های متعددی در هگمتانه همدان برای کشف بقایای مربوط به دوران باستان انجام شده است که هنوز هم ادامه دارد. از پی این حفاری‌ها باستان‌شناسان به این نتیجه رسیده‌اند که بناهای مهم دوران مادها در این منطقه وجود داشته است.

معماری هگمتانه همدان؛ باشکوه مثل قلعه‌های دیاکو

معماری این میراث تاریخی می‌تواند برای تاریخ‌دوستان جذاب باشد. چون شیوه منظمی در ساخت خانه‌ها، معابر و سیستم آب‌رسانی آن به کار رفته است. مورخان می‌گویند کاخ شاه مادها به صورت دیوارهای هم‌مرکز ساخته شده بود و نکته جالب درباره طراحی این دیوارها این بوده که ارتفاع قسمت درونی دیوارها، از قسمت بیرونی‌شان بیشتر بوده است. رنگ دیوار هر یک از قلعه‌ها با دیگری متفاوت بود تا هم‌نشینی زیبایی از رنگ‌ها را بسازند. گویا خانه‌های مسکونی مردم شهر به درخواست شاه در جوار کاخ سلطنتی ساخته شده بود. خشت خام، آجر و چوب اجزای اصلی سازنده بناهای به‌جامانده است. به گفته مورخی یونانی، در ساخت قلعه‌های هگمتانه همدان، چوب‌های خاصی به کار گرفته شده بود. دیواره‌ها هم با کنده‌کاری و پوشش‌هایی از طلا و نقره مزین شده بود. 

تحقیقات گسترده در تپه هگمتانه همدان، شواهدی را به دست داد که نشان می‌دهد معماری خشتی بناهای مسکونی اطراف کاخ شاه، بسیار حساب‌شده و خوش‌طرح بوده است. هر واحد مسکونی شامل پیشخوان، اتاق‌های جانبی و دو انبار کوچک بود. نقشه‌ای منظم از چینش خانه‌ها در کنار هم وجود داشته است؛ یعنی در فواصل ثابتی، ردیفی از خانه‌ها در دو طرف یک کوچه ساخته شده بود. جالب است بدانید که معبری بین کانال‌های آب این شهر به عرض ۵/۳ متر وجود داشت که با آجرهای مربعی پوشانده شده بود. گروهی از محققان ایرانی به سرپرستی دکتر صراف از سال ۱۳۶۲ تحقیقاتی را آغاز کرده‌اند و اطلاعات تاریخی را در اختیار علاقه‌مندان و هم‌میهنان قرار داده‌اند. 

شهر کشف‌شده هگمتانه همدان، با یکی از کهن‌ترین تمدن‌ها، شهری زیرزمینی است که سطح آن در طول تاریخ بالاتر آمده است. وجود یک راهنمای گردشگری حتما به شما اطلاعات حداکثری را هنگام بازدید خواهد داد. 

بخش‌های مختلف تپه هگمتانه

هگمتانه همدان مجموعه‌ای است که چند مکان دیدنی را در خود گنجانده است. علاوه بر شهر قدیمی مادها، بقایای قلعه‌ دیاکو و خانه‌های مردم آن زمان؛ کلیسای گریگوری استفان، کلیسای مریم، خانه کشیش گریگوری و موزه هگمتانه هم جاذبه‌هایی تاریخی- مذهبی- فرهنگی در این تپه باستانی به حساب می‌آید که در ادامه معرفی می‌شوند.  

کلیسای گریگوری استفان؛ عبادتگاهی ساده در هگمتانه همدان

در قرن هفدهم میلادی گروهی از ارامنه اصفهان و مهاجران روس دست به کار شدند و این کلیسای ارتدوکس را در محله‌ای که زمانی محل زیست ارامنه همدان بود، بنا نهادند. روایت دیگری هم وجود دارد که می‌گوید که این کلیسا در زمان جنگ جهانی اول به دست ارامنه‌ای که تعدادشان ۳۰۰ نفر تخمین زده شده، احداث شده است. این بنای پربازدید، در سال ۱۹۳۲ بازسازی شد و اکنون از جاهای دیدنی نمادین در هگمتانه همدان است؛ از این بابت که جایگاهی برای اقلیت‌های دینی در کشور به حساب می‌آید. 

معماری این بنا در هگمتانه همدان نمونه‌ای از هنر ساده و مینیمال را عرضه می‌کند. طرح کلیسا مستطیلی‌شکل بوده و محراب اصلی آن با گچ یک‌دست سفیدپوش شده است. این کلیسا چهار ستون دایره‌ای دارد و با آجر و خشت نما یافته است. گنبد مخروطی‌شکل آن، همانند گنبدهای مناطقی همچون شمال کشور است؛ گنبدی که مثل بام‌ شیروانی شیب‌دار عمل می‌کند. 

رزرو هتل 5ستاره با سه کلیک خوبه

خانه کشیش گریگوری

این خانه متعلق به کسی است که کلیسا را به نامش بنا نهاده‌اند. کشیش گریگوری در دوران باستان زندگی می‌کرد و بنای باقی‌مانده از زمان زندگی‌اش، تنها بخشی از خانه او است. خشت و چوب سهم عمده را در بنای این خانه داشته‌است. برای تاریخ‌دوستان و مسیحیان، این مکان می‌تواند حس‌وحال خوشایندی داشته باشد. 

کلیسای حضرت مریم؛ عبادتگاه پروتستان در هگمتانه همدان

در قسمت شمال شرقی تپه هگمتانه همدان، یکی دیگر از دیدنی‌های مذهبی را می‌توانید ببینید که به‌عنوای کلیسای فرقه پروتستان ساخته شده‌است. این بنا  قدمتی کمتر از کلیسای گریگوری دارد و به دوران قاجار برمی‌گردد. همچنین در بخش شرقی کلیسای پروتستان، گورستانی پیدا شده که روی سنگ قبرش متنی با خطوط برجسته نوشته شده است؛ سنگی از جنس مرمر و با مشخصاتی به خط آشوری.

موزه هگمتانه همدان

همچنین می‌توانید برای تماشای اشیاء به‌جامانده از دوران باستان، به موزه تاریخی هگمتانه بروید.  برای گشت‌وگذار در موزه‌ها، نیاز به کسب آگاهی درباره‌شان داریم. در موزه همگتانه همدان تنوع زیستی خوبی برقرار است.  از جمله آثار تاریخی موجود در این موزه، لوح‌های زرین شاهان، ظروف قدیمی، سرستون، خمره، مهرهای است که اعتبار دارند. در کنار موزه، کارگاهی برای مرمت آثار تاریخی و کارگاهی برای عکس‌برداری از آثار کشف‌شده وجود دارد.

آثار باستانی کشف‌شده در هگمتانه همدان

حفاری‌هایی که در محدوده‌ای به وسعت ۱۴۰۰۰ مترمربع در هگمتانه همدان، طی سال‌های ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ انجام گرفته، حصاری به ارتفاع ۹ متر و برج‌هایی عظیم را نتیجه داده است. البته پیش از این در سال ۱۹۱۳، گروهی از طرف موزه لوور پاریس برای کاوش‌ در این منطقه وارد کشور شدند، اما هیچ نوع گزارشی از این کاوش را منتشر نکردند. بخشی از آثاری که می‌توانید در موزه هگمتانه همدان ببینید به صورت زیر است:

لوح زرین آرشام؛ یادگاری از شاه هخامنشی در هگمتانه همدان

این لوح که اکنون در مجموعه شخصی فردی آمریکایی قرار دارد، مساحتش ۱۳ در ۸ سانتی‌متر مربع است؛ جنسی از طلای اصل دارد و متنی با خط میخی بر روی آن نوشته شده است. در این نوشته، آرشام شاه پس از معرفی خود، بابت حکومت، مردم و اسب‌های خوب، اهورامزدا را ستایش می‌کند.

لوح زرین آریارمنه؛  قدیمی‌ترین یافته هگمتانه همدان

لوح آریارمنه، با مساحت ۸ در ۱۲ سانتی‌مترمربع، قدیمی‌ترین شیء تاریخی کشف‌شده در هگمتانه همدان محسوب می‌شود. این شیء، متعلق به آریارامنه- پسر کوچک چیش‌پیش و نواده هخامنش- است. در موزه برلین آلمان نگه‌داری می‌شود و ۱۰ سطر پارسی با خط میخی روی آن نوشته شده است. در این کتیبه، آریارمنه خودش را معرفی می‌کند و در ادامه به‌خاطر دارایی‌هایش، به ستایش اهورامزدا می‌پردازد و از او یاری می‌طلبد.

لوح‌های داریوش دوم 

از دوران داریوش دوم دو لوح کشف شده است. نوشته‌های آن‌ها در ۲۳ و  ۲۹ سطر به خط میخی است و هر یک مساحتی به اندازه ۲۰٫۵ در ۱۸٫۵ سانتی‌مترمربع دارند. این لوح‌ها پس از خریداری از موزه‌های خارجی، اکنون در ایران نگه‌داری می‌شوند. در ادامه ترجمه بخشی از این لوح‌ها را می‌خوانید:

«خدای بزرگی است اهورامزدا که این زمین را آفرید، که آن آسمان را آفرید، که به مردم شادی داد، که داریوش را شاه نمود؛ یگانه شاه از میان شاهان بسیار و یگانه فرمانروا از میان فرمانروایان بسیار.»

پایه ستون سنگی اردشیر دوم

از دیگر اشیاء به‌دست‌آمده در فرآیند حفاری تپه هگمتانه همدان، پایه ستون‌سنگی متعلق به اردشیر دوم است که اکنون در انگلستان نگه‌داری می‌شود. روی این تکه از ستون با اضلاع ۹۳ سانتی‌متر، کتیبه‌ای با خط میخی وجود دارد که قسمتی از کاخ آپادانای پادشاه به حساب می‌آمد. اردشیر پس از نام‌بردن خود و اجدادش در این کتیبه، چنین ستایش و دعایی در حق حکومتش می‌کند:

این کاخ را به لطف اهورامزدا و ناهید و مهر ساختم. اهورامزدا و ناهید و مهر آن را از همه بدی‌ها حفظ فرمایند. و آنچه من ساخته‌ام را از گزند و آسیب محفوظ بدارند.»

سایر اشیاء تاریخی کشف‌شده در هگمتانه همدان

علاوه بر این، اشیاء زیر هم در همین ناحیه تاریخی از دل خاک بیرون کشیده شده‌اند:

• جام طلایی و کاسه سیمین خشایارشاه
• جام نقره اردشیر یکم 
• بشقاب نقره نقش‌برجسته متعلق به اردشیر اول

جاهای دیدنی اطراف هگمتانه همدان

از آنجایی‌که هگمتانه همدان در قسمت مرکزی شهر قرار دارد، تعداد دیگری از بناهای دیدنی این شهر هم به آن نزدیک است. از این‌ر، پس از بازدید از این مجموعه تاریخی، می‌توانید با دسترسی مناسب، به دیگر جاهای دیدنی همدان بروید. از جمله مهم‌ترین این مکان‌ها عبارتند از:

آرامگاه باباطاهر 

آرامگاه باباطاهر از جمله جاهای دیدنی اطراف هگمتانه همدان است که پایگاهی برای عاشقان ادبیات و دوست‌داران دوبیتی‌های باباطاهر به حساب می‌آید. این آرامگاه در میدان باباطاهر و در مجاورت موزه صنایع دستی همدان جای دارد. 

آرامگاه بوعلی سینا 

آرامگاه حکیم و طبیب ایرانی، بوعلی سینا، از دیگر جاهای دیدنی اطراف هگمتانه همدان است که برای بازدید از آن باید خود را به میدان بوعلی برسانید. در کنار این آرامگاه می‌توانید به دیدن محل خاک‌سپاری شاعر معاصر، عارف قزوینی هم بروید.

موزه‌های مرکزی همدان 

از مهم‌ترین موزه‌‌هایی که در نزدیکی هگمتانه همدان پذیرای علاقه‌مندان تاریخ و فرهنگ است، می‌توان باغ موزه نظری، موزه مفاخر و مشاهیر و موزه صنایع دستی را نام برد. هر یک از این موزه‌ها نمایشگاهی از فرهنگ، تاریخ و هنر شهر همدان و مردمانش به حساب می‌آید. 

گنبد علویان 

این بنا با معماری منحصربه‌فرد خود در اطراف هگمتانه همدان، محلی متعلق به عصر سلجوقی و آرامگاه خاندان علویان است. برای بازدید از این اثر تاریخی باید خود را به بلوار علویان برسانید. 

برج قربان 

برج قربان با معماری ساده‌اش و به روایت عده‌ای، محلی برای پناه‌گرفتن در زمان شورش افغان‌ها بوده است. این مکان تاریخی در اطراف هگمتانه همدان، بین خیابان طالقانی و بلوار مدنی، جای گرفته است. 

بازار تاریخی همدان  

بازار تاریخی یا سنتی همدان در نزدیکی هگمتانه همدان قرار دارد. برای تماشا و خرید صنایع دستی و سایر اقلام موردنیاز از حجره‌های قدیمی این بازار، باید در حوایل میدان امام‌خمینی و خیابان باباطاهر به دنبال این بازار بگردید. 

دسترسی به همگتانه همدان

هگمتانه همدان نزدیک به میدان امام‌ خمینی است. از این میدان باید به سمت خیابان اکباتان رفت تا به شهر قدیمی مادها رسید. در اطراف این تپه، خطوط اتوبوس‌رانی و تاکسی‌رانی آماده خدمت است. همچنین، هتل‌ها و رستوران‌های باکیفیتی هم در اطراف آن وجود دارد.

رستوران‌های اطراف همگتانه همدان

وقتی که بازدیدتان از هگمتانه همدان تمام شد، می‌توانید برای صرف غذا به رستوران‌های اطراف آن مراجعه کنید. این رستوران‌ها بین ۲ تا ۷ کیلومتر از این مکان دیدنی فاصله دارند. 

رستوران ته‌چین

در رستوران ته‌چین شما می‌توانید انواع غذاهای ایرانی و فرنگی را میل کنید. در این رستوران برنج معطر ایرانی، زعفران اصل و روغن حیوانی خوش‌طعمی با غذاهای ایرانی ارائه می‌شود. برای صرف غذا در این رستوران کافی است خود را به بلوار سعیدیه در فاصله ۵/۵ کیلومتری هگمتانه همدان برسانید. 

رستوران پارسه

رستوران پارسه با غذاهایی متنوع و منوی صبحانه ویژه‌اش در طبقه همکف هتل پارسیان واقع شده است. برای صرف غذا می‌توانید خود را از خیابان عباس آباد به بلوار ارم واقع در ۶/۶ کیلومتری هگمتانه همدان برسانید. 

رستوران دلژین

رستوران دلژین با پخت غذاهای ایتالیایی میزبان بازدیدکنندگانی است که علاقه‌مند به صرف غذایی متفاوت هستند. این رستوران در خیابان بوعلی سینا و در فاصله ۲/۳ کیلومتری هگمتانه همدان جای دارد. 

رستوران پسر خوب

رستوران پسر خوب با آماده‌سازی بریانی‌‌های باکیفیت در حوالی آرامگاه باباطاهر و فاصله ۲ کیلومتری هگمتانه همدان، آماده میزبانی از گردشگران است.

هتل‌های اطراف هگمتانه همدان

برای آرامش و رضایت بیشتر در سفر، لازم است هتلی با ویژگی‌های مطلوب مثل دسترسی مناسب به اماکن دیدنی و مراکز خرید، و کیفیت خوب اتاق‌ها انتخاب کنید. هتل‌های زیر در نزدیکی هگمتانه همدان قرار دارند:

• هتل باباطاهر همدان: پنج‌ستاره/ واقع در ضلع شرقی آرامگاه / در فاصله ۲ کیلومتری
• هتل بوعلی همدان: چهارستاره/ واقع در خیابان بوعلی/ در فاصله ۳ کیلومتری
• هتل بین المللی امیران: واقع در بلوار بعثت/ در فاصله ۶ کیلومتری
• هتل خاتم همدان: واقع درمیدان فلسطین/ در فاصله ۶/۲ کیلومتری
• هتل وندیک: واقع در خیابان سعیدیه/ در فاصله ۶ کیلومتری
• هتل آرین: واقع در خیابان تختی/ در فاصله ۵/۱ کیلومتری

جمع‌بندی

در این مقاله پس از مرور تاریخچه مجموعه تاریخی هگمتانه همدان، از معماری قلعه‌ها و خانه‌های آن گفتیم. سپس به بخش‌های مختلف آن یعنی موزه، کلیساها و آثار کشف‌شده در آن پرداختیم. در ادامه جاهای دیدنی نزدیک به آن را معرفی کردیم و در پایان، رستوران‌ها و هتل‌هایی را برای راحتی بیشتر در سفر پیشنهاد دادیم. بازدید از هگمتانه همدان، معمولا از الویت‌های مسافران این شهر است؛ شما هم تجربه خوانش تاریخ را در این منطقه برای خود بسازید.

فرصت رزرو بلیط هواپیما از سه کلیک را از دست ندید