بازار خان یزد؛ در میان پیچ و خم تاریخ و زیبایی
فهرست مطالب
بازار از همان روزگاران کهن نقشی بسیار مهم در زندگی روزمره انسان‌ها داشته‌است. این مکان به‌واسطه تجاری‌بودن و جایی برای رفع مایحتاج زندگی، افراد زیادی را از اقشار گوناگون جامعه و با فرهنگ‌های گوناگون در خود جای داده‌است. وقتی از بازاهای قدیمی سخن می‌گوییم، نخستین چیزی که به ذهن می‌رسد، مکان‌هایی دالان‌وار با سقف‌هایی هلالی و حجره‌های فراوان است که صنایع دستی و سنتی در آن به‌فروش می‌رسد.
احتمالا اکثر ما انسان‌ها به هر شهری که برای مسافرت می‌رویم، چیزی از آن شهر به‌عنوان سوغات برای خودمان و عزیزمان می‌آوریم. با این وجود شما در نظر بگیرید که برای خرید بهترین محصولات یزد به بازار تاریخی خان یزد بروید؛ در واقع هم فال است و هم تماشا. شما در عین حال که از این مکان تاریخیِ باشکوه بازدید می‌کنید، هم‌زمان صنایع دستی و سنتی آنجا را نیز خریداری می‌کنید؛ چه از این بهتر؟
امروزه بازار، چه از لحاظ سبک معماری و چه از لحاظ نحوه تعامل افراد، تفاوت چشمگیری با گذشته کرده‌است. بااین‌وجود خوشبختانه شهرهای زیادی در ایران وجود دارد که این بازارهای قدیمی را در دل خود جای داده‌است. یکی از این شهرها شهر تاریخی یزد است که بازارهای متعددی را ازجمله بازار خان یزد، بازار مسگری، بازار زرگری، بازار پنجه‌علی و… در برمی‌گیرد. آنچه که در این مقاله از آن سخن خواهیم‌گفت، بازار خان یزد است که از قدیمی‌ترین بازارها در ایران به‌شمار می‌رود.
رزرو بلیط هواپیما با سه کلیک خوبه!
ویژگی‌های بازار خان در یزد
این بازار در محله لب خندق و در خیابان قیام قرارگرفته‌است. بازار تاریخی خان یزد 274متر طول دارد و ارتفاع آن بین 4 تا 6متر می‌رسد. این مکان شامل دو بخش شمالی−جنوبی و شرقی−غربی است. بخش شمالی−جنوبی 78متر طول دارد و دارای 53 باب مغازه است. بخش شرقی−غربی نیز، 180متر طول و 100 حجره دارد. بازار خان یزد در مقایسه با سایر بازارهای این شهر، طولانی‌ترین و اصیل‌ترین بازار به‌شمار می‌آید. خوشبختانه امروز بنای اصلی این بازار، آجرها و حجره‌هایش باقی مانده‌است. این مکان به‌دوره قاجار و زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد. موسس این بازار محمدتقی‌خان بافقی بود؛ البته بازار مورد نظر به‌صورت تدریجی شکل گرفت و پس از محمدتقی‌خان، نوادگانش به آن رونق بخشیدند. محمدتقی‌خان، حاکم وقت، بانی باغ دولت‌آباد، بازار قیصریه، میدان خان، باغ گلشن و مدرسه خان نیز بود. بازار خان به‌عنوان بخشی از مجموعه خان یزد در سال 1382 در آثار ملی ایران بهثبت رسیده‌است.
این بازار از خشت، گل، گچ و آجر ساخته شده و به همین خاطر زمستان‌ها هوای آنجا گرم و مطبوع است. صنف‌های اصیلِ آهنگری، زرگری و مسگریِ یزد در این بازار قراردارد. علت نام‌گذاری این مکان به بازار خان، این است که در آن زمان فقط اشراف‌زادگان و خان‌ها حق ورود به آنجا را داشتند. از آنجایی که بخشی از جاده ابریشم از یزد می‌گذشت، بازارهای یزد و به‌ویژه بازار خان در یزد از اهمیتی ویژه برخوردار است.
بازار خان به‌دلیل داشتن کالاها و محصولات سنتی مختلف، در میان مردم یزد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین این بازار جدای از اینکه مکانی برای خرید است، فضای سنتی بسیار زیبایی دارد که با قدم‌زدن در میان آن آرامش بی‌نظیری می‌گیرید. ناگفته نماند که تیمچه‌های موجود در این مکان بسیار دیدنی است. (تیمچه، همان کاروان‌سراهای کوچک قدیم است.) هر قسمت بازار مربوط به یک حرفه است و معماری خاصی دارد. بازار خان یزد دو در چوبی و سقفی با تاق‌های منظم دارد که به‌صورت کرم حلزونی درآمده‌است.
مکان‌های مجاور بازار خان
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، بازار خان قسمتی از مجموعه خان یزد است؛ این بازار در کنار دیگر مکان‌های تاریخی، مجموعه‌ای بی‌نظیر به‌نام مجموعه خان یزد را شکل داده‌است. پس بهتر است بخش‌های دیگر این مجموعه را هم بشناسیم.
بازار قیصریه؛ یکی از مکان‌های نزدیک به بازار تاریخی خان یزد
شاید نام بازار قیصریه به گوش‌تان خورده باشد؛ چراکه در ایران، بازار قیصریه در پنج شهر اصفهان، یزد، شیراز، کرمان و قزوین وجود دارد. اما روی سخن ما در این مقاله بازار قیصریه یزد است که به‌دلیل داشتن معماری منحصربه‌فرد جزو پنج بازار سنتی معروف ایران به‌شمار می‌آید. قدمت این بازار به قرن 12برمی‌گردد. بازار قیصریه یزد در قدیم کالاهای اعلی و گران‌قیمت را به‌فروش می‌رساند و امروزه پارچه‌های رنگی نفیس در آن به‌فروش می‌رسد. اگر قصد خرید ترمه دارید، در این بازار می‌توانید بهترین و زیباترینِ آن را پیدا کنید. این مکان دارای دو در چوبی است که هنوز هم از آنها برای ورود و خروج استفاده می‌شود. از نظر معماری بازار قیصریه نسبت به بقیه بازارها شکیل‌تر و زیباتر است. تلالو نور از سقف دالان‌های این بازار بسیار دیدنی است. بهتر است بدانید بازار قیصریه نزدیک بازار خان شهر یزد و بین میدان خان و مدرسه خان قراردارد. این بازار در سال 1381 به ثبت ملی رسیده‌است. بهترین زمان بازدید از این مکان فصل بهار و پاییز است؛ چرا که در این دو فصل، یزد آب‌و هوای مطبوعی دارد.
میدان خان یزد
این میدان زیرمجموعه خان یزد است و در کنار ضلع جنوبی خیابان قیام قراردارد. میدان خان یزد برخلاف اسمش که باید دایره باشد، مستطیل‌شکل است. این مکان میان حمام خان یزد، بازار خان یزد و مدرسه شفیعیه که قدمتش به دوره صفویه برمی‌گردد، قرار گرفته‌است. در چهار طرف این میدان مغازه‌های کوچک و بزرگ با سایه‌بان و سردرهای قدیمی وجوددارد. باغچه‌های کوچکی که در این میدان وجوددارد، آن را شبیه به پارکی کرده که می‌توانید در آنجا استراحت کرده و بناهای تاریخی اطراف میدان را تماشا کنید. به‌علاوه، وجود حوض و درخت در این میدان، هوای خشک و کویری آنجا را مطبوع کرده‌است. یکی از راه‌های میدان، به بازار تاریخی خان یزد ختم می‌شود. دیواره‌های این میدان دارای قوس‌های پشتِ‌هم و یکنواخت است که اصالت ویژه‌ای به آن می‌دهد. این دیواره‌ها با اندازه‌های دقیق و یکسانی که دارد، هم قسمتی از آسمان را نشان می‌دهد و هم یک تصویری منحصربه‌فرد را در ذهن حک می‌کند. میدان خان اگرچه ساده به‌نظر می‌رسد ولی به‌دلیل داشتن قوس‌های ممتد و منظم، مهندسیِ پیچیده‌ای دارد که با توجه به زمان ساختش بسیار حائز اهمیت است.
مدرسه خان یزد
این مکان در سال 1186 در بازار بافت تاریخی و در مساحتی به متراژ 2910متر، توسط محمدتقی‌خان بافقی ساخته‌شد. مدرسه خان یزد سه حیاط دارد؛ دو حیاط به‌شکل قرینه است و یک حیاط مرکزی بزرگ در میان مدرسه قرار دارد و دارای دو طبقه است. سبک معماری این مدرسه به اواخر صفویه و اوایل قاجار برمی‌گردد. آنچه که در این مدرسه توجه را جلب می‌کند، وجود یک راه زیرزمینی است که مدرسه خان را به مدرسه مصلای یزد متصل می‌کند. این مسئله خود نشان می‌دهد که اساتید و طلاب این دو مدرسه از طریق راه زیرزمینی بایکدیگر درارتباط بودند. امروزه این مدرسه از نظر علمی بسیار پررونق است؛ چراکه 177 طلبه در سطوح مختلف تحصیلی در این مکان مشغول فعالیت هستند. در حال حاضر این مدرسه جزو میراث فرهنگی به‌شمار می‌رود و در روزهای تعطیل پذیرای گردشگران است.
گفته‌می‌شود در آن زمان، حجره‌های مدرسه خان محل مشاعره شاعرانی مانند طراز و قضایی یزدی بوده‌است. یکی از دلایل شهرت این مدرسه آن است که در آن زمان ملاصدرا در آنجا به‌تدریس فلسفه و علوم اسلامی می‌پرداخت. ناگفته نماند که این مدرسه از نظر علمی و فرهنگی آن‌چنان پیشرو بود که یکی از شرایط تحصیل و تدریس در آن، تدریس علوم عقلی بود. همچنین کاشی‌کاری‌های سقفش شباهتی به مسجد شیخ‌لطف‌الله اصفهان دارد که در حاشیه سقف آن، آیات قرآنی حک شده‌است. بالای دالان مدرسه، تالار بسیاربزرگی قرارگرفته‌است که روزی ملاصدرا در آنجا تدریس می‌کرد. این مکان در نزدیکی بازار خان یزد واقع شده‌است.
حمام خان یزد
حمام خان یزد، به گرمخانه نورحمامی نیز معروف است. این حمام در میدان خان و کنار مجموعه خان یزد قرار دارد. زیربنای آن 900متر است و در زمینی به مساحت 1170متر قرار دارد. حمام خان یزد قسمت‌های مختلفی دارد که شامل میان‌در(راهرویی پیچ‌وخم‌دار بین سربینه و گرمخانه بود که برای تنظیم دما و رطوبت ایجاد می‌شد) بینه، گرمخانه، گاوروف، طویله، فضای پشتیبانی، تون، قرینه، سربینه (در گنبد قرار داشت و وظیفه تأمین نور حمام را برعهده داشت) و ورودی می‌شود. همچنین این مکان فضاهای دیگری مثل رختکن، جاکفشی و نیمکت هم دارد. از همه این‌هامهم‌تر، استخری به‌مساحت 6 در 12 متر در این حمام قراردارد. بر دیوارهای بخش سربینه نقش بدن‌های برهنه را خواهیددید که امروزه اثر کمی از آن باقی مانده‌است. این حمام سقفی گنبدی‌شکل و ستون‌هایی دارد که نگهدارنده این گنبد است. به‌علاوه طاق‌های گنبدی‌اش طرح‌های اسلیمی بسیار زیبایی دارد.
بخش شاه‌نشین حمام دیوارهای پرنقش و طرحی از شخصیت‌های شاهنامه دارد. حمام خان به‌دلیل نوع معماری و نورگیرهای روی سقف یکی از زیباترین حمام‌های تاریخی ایران به‌شمار می‌آید و در سال 1378 درآثار ملی ایران، بهثبت رسیده‌است. جنس دیوار حمام از سنگ، گچ و آهک است. لازم به‌ذکر است که در سال 1373 این حمام به رستوران سنتی تغییر کاربری داد. در واقع شما با رفتن به مجموعه خان و به‌ویژه حمام خان، با یک تیر دو نشان می‌زنید؛ هم از بناهای تاریخی مسحورکننده مجموعه خان دیدن می‌کنید و هم برای استراحت به این رستوران می‌روید و با میل‌کردن غذاهای هوس‌برانگیزش لذت این بازدید را دوچندان می‌کنید. این رستوران با انواع غذاهای ایرانی و به‌ویژه یزدی، در هر سه وعده خدمت‌رسانی می‌کند. منوی غذاهای یزدی این رستوران شامل آش سنتی یزدی، شولی، دیزی یزدی و قیمه‌یزدی است. شما می‌توانید پس از بازدید از بازار تاریخی خان یزد، برای میل‌کردن غذا به این رستوران سنتی بروید.
به‌دلیل اینکه این مکان تبدیل به رستوران شده‌است، امکان بازدید رایگان وجود ندارد. زمان بازدید،
از ساعت 9:30 صبح تا 10:30 شب است.
کافه‌عدسی پناهنده
این کافه یک مکان دنج در بافت تاریخی شهر یزد است. کافه‌عدسی در سال 1323 به‌عنوان کله‌پزی راه‌اندازی و در سال 1353 به کافه‌عدسیِ پناهنده تبدیل شده‌است. در حال حاضر این کافه، همیشه باز بوده و پاتوق دانشجویان و کسبه بازار است. کافه‌عدسی در قسمت بازار پنجه‌علیِ بازار خان یزد قرار گرفته‌است و در اطرافش صنایع دستی فراوانی وجوددارد. همان‌طور که از نام کافه پیدا است، ین کافه به‌خاطر عدسی‌های بی‌نظیرش معروف است.
آب‌انبار دروازه مهریز یزد؛ از مکان‌های مجاور بازار خان در یزد
این آب‌انبار به قرن 11هجری قمری برمی‌گردد و در سال 1382 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. آب‌انبار دروزاه مهریز به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی بازار خان در یزد، هنوز به‌قوت خود باقی مانده‌است. این بنا یکی از شاهکارهای معماری تاریخ ایران به‌شمار می‌آید. آب‌انبار دروازه مهریز بخش‌های مختلفی دارد که نشان می‌دهد فقط مکانی برای برداشتن آب نبود، بلکه استراحت‌گاهی برای مسافران نیز بوده است. ساختمان این بنا از آجر است و در برخی از قسمت‌ها اسم‌های اسلامی به‌چشم می‌خورد. تا قبل از دهه 90 این بنا در معرض نابودی قرار داشت؛ اما از سال 1390 به‌بعد در اختیار بخش خصوصی قرار گرفت تا با بازسازی به یک مجموعه توربیستی تبدیل شود.
نزدیک‌ترین هتل‌ها به بازار خان
اقامتگاه سنتی آرا
این اقامتگاه سال 1398 فعالیت خود را آغازکرد. شما می‌توانید پس از بازدید از بازار خان یزد، برای استراحت در این مکان اقامت کنید و از دیدن معماری منحصربه‌فرد آن لذت ببرید. اقامتگاه سنتی آرا علاوه‌بر نزدیکی به اماکن تاریخی، به مراکز خرید نیز نزدیک است. سبک معماری این بنا به زمان قاجار برمی‌گردد و یک حوض به صورت گودال وسط حیاط تعبیه شده‌است. همچنین در این حیاط شومینه هیزمی هم برای روزهای سرد سال وجود دارد تا به‌دلیل سردی هوا لذت ماندن در حیاط باصفایش را از دست ندهید. خانه‌های این اقامتگاه در اطراف حیاط و در دو طبقه قراردارد. مسافت این اقامتگاه تا بازار تاریخی خان یزد، 1کیلومتر و 198متر است.
هتل آواسا یزد؛ هتلی در نزدیکی بازار خان شهر یزد
این هتل در سال 1397 در نزدیکی بافت تاریخی و به‌مساحت 800متر ساخته‌شد. هتل آواسا نیز، به‌جز بازار خان یزد به اماکن تاریخی دیگر نزدیک است. این بنا با 3طبقه و 27اتاق، پذیرای میهمانان است. فاصله این هتل با بازار خان شهر یزد 1کیلومتر و 238متر است.
اقامتگاه بوم‌گردی خانه صفا
اگر برای اقامت به‌دنبال یک بوم‌گردی سنتی و باصفا می‌گردید، پیشنهاد ما به شما بوم‌گردی خانه صفا است. با اقامت در این مکان هم به مراکز خرید و هم به اماکن تاریخی متعدد دسترسی آسان پیدا خواهیدکرد. اقامت کودک زیر 4سال در این بوم‌گردی رایگان است. همچنین این اقامتگاه به خانم‌های مجرد به‌شرط داشتن مدارک شناسایی خدمت‌رسانی می‌کند. مسافت این بوم‌گردی تا بازار خان یزد، 1کیلومتر و 511متر است.
اقامتگاه سنتی یزدان‌گرد یزد
این اقامتگاه قدمتی 100ساله دارد که در سل 1398 بازسازی شد. اقامتگاه سنتی یزدان‌گرد در دو حیاط دوطبقه قاجاری و نارنجستان قرارگرفته و دارای 12واحد اقامتی است. این بنا در مرکز بافت تاریخی شهر یزد واقع‌شده‌است و شما می‌توانید در پشت‌بام آن، تمام مناره‌ها، بادگیرها و بافت تاریخی شهر یزد را ببینید. این اقامت‌اه خانم‌های مجرد را همراه با مدارک شناسایی می‌پذیرد. مسافت این اقامتگاه تا بازار خان یزد 1کیلومتر و 419متر است.
هتل سنتی مهر یزد، یکی از هتل‌های نزدیک به بازار خان در یزد
ساختمان خشتی و تاریخی این هتل، معروف به خانه زرگر یزدی و مربوط به دوارن قاجاریه است. این هتل اولین هتل بزرگ سنتی یزد به‌شمار می‌آید. هتل سنتی مهر شامل دوحیاط اصلی و نارنجستان، بادگیرهای بلند، سرداب زیبا، تالاربزرگ، هشتی، شیشه‌های رنگین، درهای چوبی و پشت‌بامی با چشم‌اندازی زیبا است. همچنین این هتل به‌عنوان دومین هتل در ایران گواهینامه کیفیت از موسسه sgs را دارد. این هتل به کودکان زیر هفت سال، اقامت رایگان می‌دهد. همچنین خانم‌های مجردِ غیربومی با داشتن مدارک شناسایی در این هتل پذیرش می‌شوند. فاصله این هتل تا بازار خان در یزد 1کیلومتر و 76متر است.
جاذبه‌های گردشگری اطراف بازار خان یزد
به‌احتمال زیاد شما دوست دارید علاوه بر دیدن بازار خان یزد و کل مجموعه خان، از جاذبه‌های گردشگری و تاریخی دیگری هم بازدید کنید. به‌این ترتیب در ادامه این مقاله با ما همراه باشید تا مکان‌های دیدنی اطراف این بازار را به شما معرفی کنیم.
مسجدجامع یزد
اگرچه پایه‌های اصلی این بنا در زمان ساسانیان روی آتشکده بنا شده، ولی پس از اسلام در دوره ایلخانی و تیموری به‌شکل مسجد درآمده‌است. این مسجد از نظر معماری قدیمی‌ترین نوعِ خود در قرن 9هجری قمری به‌شمار می‌آید. شبستان این مسجد مستطیل‌شکل بوده و تاق‌هایی دارد که با کاشی‌های معرق پوشانده شده‌است. این بنا 140متر طول و 7در ورودی دارد. اگر برای بازدید به بازار تاریخی خان یزد رفته‌اید، حتما به این مکان تاریخی هم سری بزنید. مسافت مسجدجامع یزد تا بازار خان یزد تقریبا 100متر است.
میدان امیرچخماق؛ میدانی در مجاورت بازار خان یزد
این مکان نماد اصلی شهر یزد است که پس از میدان نقش‌جهان اصفهان دومین میدان معروف ایران محسوب می‌شود. میدان امیرچخماق هم مانند نقش‌جهان مجموعه‌ای از چند بنای تاریخی را شکل می‌دهد که در قرن نهم هجری قمری توسط امیرچخماق، حاکم وقت و همسرش ستی‌فاطمه، تاسیس شده‌است. این میدان مکان‌های متعددی مانند بازار حاجی‌قنبر، آب‌انبار، مسجد امیرچخماق، تکیه امیرچخماق، نخل امیرچخماق و بقعه ستی‌فاطمه را شامل می‌شود. پیشنهاد ما به شما عزیزان این است که پس از گشت‌وگذار در بازار خان شهر یزد، حتما از میدان امیرچخماق نیز بازدید کنید.
فاصله میدان امیرچخماق تا بازار تاریخی خان یزد تقریبا 100متر است.
بادگیرها
این بادگیرها در کنار قنات‌های هزارساله قرار گرفته و از نظر مهندسی دارای ساختی شگفت‌انگیز است. یزد حدود 700بادگیر دارد و قدیمی‌ترین آنها به قرن 14میلادی برمی‌گردد. فاصله بادگیرها تا بازار خان در یزد 700متر است.
زندان اسکندر؛ مکانی نسبتا نزدیک به بازار تاریخی خان یزد زندان اسکندر که به مدرسه ضیائیه نیز معروف است، به سده هفتم هجری قمری بازمی‌گردد و در بافت تاریخی محله فهادان واقع شده‌است. گفته‌می‌شود قدمت ساخت این بنا به زمان حمله اسکندر مقدونی به ایران برمی‌گردد که در آن زمان به‌عنوان زندان استفاده می‌شد. فاصله این مکان تا بازار خان شهر یزد تقریبا 1کیلومتر است.
آتشکده زردشتیان
این آتشکده در سال 1313 توسط زردشتیان ایرانی ساخته‌شد. جالب است بدانید بیش از 1500سال است که آتش درون این آتشکده روشن مانده‌است. این آتش در یک مجمر برنزی بزرگ قرار دارد و شخصی به‌نام هیربد مسئول نگهداری از آن است. فاصله این مکان تا بازار خان یزد 3 کیلومتر است.
سخن پایانی
هدف از نوشتن این مقاله معرفی بازار خان یزد به‌عنوان یکی از بهترین و تاریخی‌ترین اماکن گردشگری شهر یزد بود. با شناختن این مکان‌ها پیش از سفر به این شهر، قطعا برنامه‌ریزی بهتری برای رفتن به آنجا خواهیدداشت. این امر خود موجب می‌شود که شما از پیش، آشنایی مختصری نسبت‌به آن مکان‌ها داشته‌باشید و با اطمینان خاطر از آن اماکن بازدید کنید. به‌علاوه ما با معرفی این مکان‌ها به شما دوستان عزیز، سهم خود را در شناساندن تاریخ این مرز و بوم و ترویج پاس‌داری از فرهنگ چندهزارساله ایفا می‌کنیم؛ زیرا همان‌طور که بزرگان ما گفته‌اند، سفر درک و شناخت آدمی را به جهان عمیق و پرمعنا می‌کند.
امیدواریم که شما دوستان عزی، از خواندن این مقاله لذت برده‌باشید. حال وقت آن رسیده‌است که از شما بپرسیم کدام‌یک از این مکان‌های نام‌برده شده را بیشتر می‌پسندید؟ با اشتراک نظر ارزشمندتان ما را نیز خوشحال کنید.
نظرات کاربران