مسجد جامع تبریز؛ شاهد نجوای ایمان در طی سال ها

بدون شک یکی از شهرهای بزرگ و ارزشمند استان آذربایجان شرقی و ایران، تبریز محسوب می‌شود که علاوه بر مرکز استان آذربایجان شرقی، به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر منطقه‌ شمال غرب کشور، قطب صنعتی، فرهنگی، بازرگانی، نظامی و سیاسی این ناحیه نیز تلقی می‌شود. مسجد جامع تبریز، یک عمارت تاریخی، کهن و بکر است که به دوران حکومت سلجوقیان تا زمان فرمانروایی پادشاهان سلطنت قاجار در کشور، تعلق دارد.

بلیت هواپیما لحظه آخری را با سه کلیک رزرو کن

پیشینه شهر تبریز

اختلاف نظرات و اظهارات بسیاری در خصوص پیشینه‌ و قدمت دقیق شهرستان تبریز وجود دارد. تاریخ اولیه‌ آن را نمی‌توان قاطعانه بیان کرد. در کتیبه‌ای بازمانده از زمان حکومت سارگون دوم (بنیانگذار و پادشاه سلسله‌ سارگون – ۷۰۵ تا ۷۴۵ قبل از میلاد مسیح)) از شهر تبریز برای نخستین بار سخن به میان آمد.

در کتیبه مذکور به نقل از سارگون دوم، تبریز به‌عنوان شهری آباد و بزرگ توصیف شده است. همانند بسیاری از مناطق دیگر در این خطه از کشور نیز، حضور عمارات و آثار تاریخی، بازگوکننده‌ اصالت، فرهنگ و هویت سرزمین ایران است که از علل نکوهش و تحسین باستان‌شناسان و کارشناسان تاریخی به حساب می‌آید.

معرفی مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز که به جامع کبیری و مسجد جمعه نیز معروف است، از جمله منحصربه‌فردترین و کهن‌‌ترین اماکن گردشگری و تاریخی شهرستان تبریز به حساب می‌آید. از بدو احداث، طبق نوشته‌های پیشینیان و مورخان، این بنا به ‌عنوان مسجد جامع این شهر مورد استفاده عموم مردم شهر قرار گرفت.

در ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، مسجد جامع تبریز با شماره‌ ثبت ۱۷1، به‌عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

مسجد جامع تبریز کجاست؟

مسجد جامع تبریز از اماکن تاریخی و دیدنی جذاب استان آذربایجان شرقی تلقی می‌شود. این مسجد در خیابان شهید مطهری، انتهای بازار تبریز، بخش جنوبی صحن مدرسه‌ طالبیه و در حد فاصل مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی و مسجد حجت الاسلام ساخته شده است. موقعیت مکانی این بنای تاریخی به شکلی است که بازار بزرگ تبریز آن را احاطه کرده است.

به منظور رسیدن به مسجد جامع تبریز می‌توانید از وسایل حمل و نقل عمومی نظیر تاکسی و اتوبوس و یا خودروی شخصی خود استفاده کنید. در نزدیکی این مکان، پایانه اتوبوس‌رانی جمهوری اسلامی قرار دارد و شما می‌توانید با ۵ دقیقه پیاده‌روی به مقصد برسید. برای استفاده از خودروی شخصی، لازم است ازدحام و شلوغی مرکز شهر و همچنین کمبود فضای پارک را حتما در نظر بگیرید.

تاریخچه‌ مسجد جامع تبریز

مورخان و باستان‌شناسان، طبق اسناد تاریخی موجود، زمان ساخت مسجد جامع تبریز را به دوران حکومت سلسله سلجوقیان (قرون پنجم تا ششم هجری) نسبت داده‌اند. متاسفانه به علت زمین‌لرزه‌ای که در سال ۱۱۹۳ هجری در تبریز اتفاق افتاد، بخش‌هایی از این بنای هنری و تاریخی از جمله چندین طاق آن، دچار آسیب‌دیدگی و همچنین تخریب شد.

البته در بازه زمانی بعد از وقوع زلزله و هم‌زمان با دوران آغازین پادشاهی سلسله قاجاریه، شخصی به نام «حسینقلی خان دنبلی» که از حاکمان وقت این سرزمین نیز به شمار می‌آمد، مسجد کهن شهر را مورد ترمیم و بازسازی قرار داده و مسجد جامع تبریز کنونی را احداث کرده است.

امروزه نمی‌توان تاریخ ساخت و نام سازنده عمارت نخستین مسجد را به علت نبود ساختمان اولیه‌‌ این مسجد کهن تبریز و مستندات تاریخی، تعیین کرد.

از جوامع ساکن در تبریز (سال‌های ۶۰۷-۶۲۲ هجری قمری) در کتاب مرزبان‌نامه، سخن به میان آمده و در آن از مسجدی یاد شده که به دست عبدالله بن عامری ساخته شده است و به صدر اسلام تعلق دارد.

همچنین «حاج طالب خان تبریزی» در سال ۱۰۸۷ هجری قمری که بانی‌ مدرسه‌ طالبیه‌‌ این شهر تلقی می‌شود، این مسجد را در وقف‌نامه‌ مربوط به مدرسه‌ خود، مسجد جامع کبیر تبریز معرفی می‌کند. در کتابی به نام تاریخ اولادالاطهار، «سید محمدرضا طباطبایی تبریزی» بنای مسجد جامع تبریز را بدون ارائه‌ هیچ سند و مدرکی متعلق به دوران صدر اسلام دانسته و از «عبدالله بن عامری» به عنوان بانی آن، یاد کرده است.

در عصر کنونی چه بر مسجد کهن تبریز گذشت؟

با توجه به یافته‌ها و گفته‌های به ثبت رسیده، می‌توان ساختمان ابتدایی مسجد جامع تبریز را به دوران سلسله سلجوقیان نسبت داد.

در عصر کنونی، بعد از تعمیرات و تغییرات صورت گرفته در عصر قاجار نیز اقداماتی برای بازسازی و تعمیر قسمت‌های مختلف این عمارت زیبای تاریخی انجام شده است که «حاج محمدباقر کلکته» را می‌توان به ‌عنوان بانی بخش بیشتری از این بازسازی‌ها و مرمت‌ معرفی کرد.

او تالار و کتابخانه‌ای‌ مطلوب برای مطالعات علوم دینی به منظور استفاده از طلاب، احداث کرد. البته با توجه به بازسازی‌ها و تعمیراتی که بازه زمانی مذکور در این بنای تاریخی و مقدس صورت گرفت، مسجد از شمایل تقریبا تازه و جدیدی برخوردار شده است. اما حضور آجرهای بسیار بزرگ و طاق‌های بلندی که در ساخت آن مورد استفاده قرار گرفت و همچنین پایه‌های قطور مسجد، به وضوح گواهی بر‌ و قدمت و پیشینه‌ طولانی این عمارت تاریخی ایران است.

معماری مسجد جامع تبریز

طبق نوشته‌های‌ موجود از مورخین و همینطور مطالعات کارشناسان معماری، به نظر می‌رسد که مسجد جامع تبریز در ابتدا نمازخانه‌ای به نام جامع تبریز بوده که با همت و هنرمندی گذشتگان در دوران مختلف و تغییرات جامعی به خود دیده است. اما در خصوص معماری انجام شده در این بنای تاریخی مقدس، نظرات و صبحت‌های کارشناسانه‌ قابل توجهی مطرح شده است که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

مسجد جامع تبریز بر اساس اظهارات کارشناسان معماری، در ابتدا به‌صورت مسجدی یک ایوانه احداث شده که با نظر و صلاحدید مسئولان آن دوره و به مرور زمان، به مسجدی دو ایوانه تغییر شکل داده است. عده زیادی از باستان‌شناسان بر این باورند که سازندگان این مسجد، الگوی احداث مسجد را اصول و سبک ساخت کاخ فیروزآباد، در نظرگرفته و آن را مطابق با این کاخ بنا کرده‌اند.

این عمارت کهن تاریخی از طولی حدود ۶۲ متر که از بخش شمال به جنوب ادامه یافته برخوردار است. بخش میانی مسجد نیز متشکل از طاقی وسیع و رفیع است که سازندگان و معمار آن، عرضی برابر با ۱۵ متر را برای این بخش در نظر گرفته‌اند.

محرابی ساده و بی‌تکلف در انتهای مسجد، از جنس سنگ مرمر سفید ساخته شده است؛ که جلوه‌ای بسیار زیبا و چشم‌نواز دارد. همچون سبک معماری دوران صفویان، طراح محراب مسجد جامع تبریز، برای تزئین این بخش، طرحی مارپیچ را از عمارت در نظر گرفته است که آمیزه‌ای از هنر بی‌نظیر در دل سادگی استادکاران زبردست ایران به شمار می‌آید. 

محراب مسجد جامع تبریز

بر فراز طاق محراب، کتیبه‌ای با تزیینات گچبری به خط کوفی حک شده است. مستندات تاریخی گواه این امر هستند که این کتیبه به دوران فرمانروایی ایلخانان مغول تعلق دارد.

می‌توان تنوع جالبی از مصالح کاربردی، انواع سبک ساخت و اصول معماری در تزیینات را در اکثر بناهایی که از حکومت ایلخانی بر جای مانده است، مشاهده کرد. این امر در صورتی است که تزیینات گچبری، از جمله عوامل کاربردی به منظور زیباسازی اماکن و ابنیه به شمار می‌آید و می‌توان گچبری‌های تودرتوی سه بعدی را در آن مشاهده کرد؛ هنری که تقریبا به‌مدت زمان ۳۰۰ سال رایج بوده است.

طبق اظهارات باستان‌شناسان و همینطور کارشناسان معماری، می‌توان اوج هنرمندی استادکاران در استفاده‌ از هنر گچبری تزئینی را دوران ایلخانی دانست. به نظر می‌رسد تقریبا ۴۲ محراب از دوران ایلخانی باقی مانده‌‌اند که ۳۸ عدد آنها به علل مختلف، در موزه‌های متعددی نگهداری می‌شوند.

در بخش‌هایی همچون زیرزمین و نمازخانه‌ قدیمی مسجد کهن تبریز، می‌توان آثاری از گچبری رنگی صورت گرفته بر محراب که به دوران ایلخانی و سلجوقی تعلق دارد، یافت.

مسجدی تاریک و بزرگ در پشت دیوار شرقی مسجد جامع تبریز، احداث و ساخته شده که شامل ۱۰ ستون و طاق‌های ضربی آجری است. این قسمت از مسجد در بین مردم، به مسجد زمستانی معروف است که گویا  از پیشینه‌ طولانی نیز برخوردار نباشد. این بخش از عمارت در سال‌های اخیر، با پیگیری و نظارت سازمان میراث فرهنگی کشور، به ‌شکل اولیه خود، بازسازی شده است.

از کهن‌ترین قسمت مسجد جامع ارزشمند تبریز ، می‌توان به شبستان عظیم مسجد که از طاق‌ و گنبدهایی بالای ستون‌های هشت گوش آجری که جلوه جذابی به آن داده، برخوردار است، اشاره کرد.

ساعات بازدید و بلیت مسجد جامع تبریز

از مسجد کهن تبریز همچنان به ‌عنوان محلی برای برگزاری نماز استفاده می‌شود. بهترین زمان برای بازدید از این مسجد جذاب و تاریخی از شروع صبح تا هنگام ظهر است. برای ورود و بازدید از مسجد جامع تبریز نیاز به پرداخت هیچ گونه هزینه‌ای ندارید.

سخن پایانی

اگر به دنبال مکانی هستید که با سفر به آن، هم از جنبه‌های فرهنگی، معماری و تاریخی کشور لذت ببرید و ساعات خوشی را برای خود و همراهانتان به یادگار بذارید، حتما سفر به مسجد جامع تبریز را در برنامه‌های خود قرار دهید.