فرهنگ بومی کرمانشاه
فهرست مطالب
فرهنگ بومی کرمانشاه آمیزه‌ای از تاریخ، باور، موسیقی، خوراک و پوشش مردمان زاگرس‌نشین است. از روزگاری که انسان در غارهای اطراف این شهر می‌زیست تا دوران باشکوه ساسانیان، آیین‌های محلی کرمانشاه سینه‌به‌سینه منتقل شده‌اند. اگر قصد سفر دارید و می‌خواهید با رسوم و سبک زندگی مردم این منطقه از نزدیک آشنا شوید، خرید بلیط هواپیما کرمانشاه بهترین آغاز مسیر است. اما قبل از سفر بیایید تا در این مقاله با آداب و رسوم کهن، بازی‌ها، لباس‌ها و غذاهای محلی کرمانشاه آشنا شویم؛ میراثی زنده که هنوز در جشن‌ها و آیین‌های مردم دیده می‌شود.
آداب و رسوم مردم کرمانشاه در عید
طیف وسیعی از سنت‌های قدیمی همچنان در میان مردم کرمانشاه باقی مانده‌است و مردمان این دیار رسومی منحصربه‌فرد دارند که درادامه هریک عبارتنداز:
چادر زدن دراویش
حدود ۲۰ سال پیش، بزرگان شهر کرمانشاه دو “شاخ کل” که نشانه تشخیص بود بر سر در خانه‌های خود نصب می‌کردند. ایام عید که می‌شد دراویش خیمه و خرگاه خود را برسر چنین منزلگاه‌هایی علم می‌کردند و تا چیزی از صاحب خانه نمی‌ستاندند، خرگاه خود را برنمی‌چیدند. همچنین دراویش مجهز بودند به شاخ بلندی که نقش بوق را ایفامی‌کرد و به شاخ نفیر معروف‌بود. طبق اعتقاد سنتی و فرهنگ بومی کرمانشاه، نفیر بر در خانه هر کسی که به صدا درآید، نحسی و نسیان آن خانه را دربرمی‌گیرد. به همین دلیل مردم سعی می‌کردند مخصوصاً در ایام عید دراویش را با دلی خوش راهی سازند تا صدای بوق شان مردم را آزارندهد.
تخم مرغ بازی (خا بازی)
در ایام عید یک بازی با تخم مرغ‌های به نام قطار در کرمانشاه انجام می‌شود و نحوه انجام این بازی به این صورت است که دو نفر رقیب که هر کدام ۱۰ یا ۲۰ تخم مرغ را از فروشنده قرض گرفته‌اند، به ردیف در کنار یکدیگر می‌چینند و بعد از هریک از ردیف‌های خود یک تخم مرغ را برمی‌دارند و سر و ته آن را به هم می‌زنند. هر تخم مرغی که شکسته‌شود صاحب آن بازنده‌است و صاحب آخرین تخم مرغ سالم برنده اعلام می‌شود و رقیب وی باید پول تمام تخم‌مرغ‌ها را به فروشنده بدهد.
شال اندازی (شال درکی)
این از جمله رسومات جالب و عجیب کرمانشاهی‌ها در شب عید است و مخصوص جوانان است. جوانان در شب عید بعد از روشن‌کردن آتش بر بام خانه‌ها، دستمال یا شال خود را در سقف اتاق‌ها به سمت فضای داخلی اتاق آویزان می‌کنند و عیدی خود را از صاحب خانه می‌طلبند. بدین‌سان ضرب‌المثلی معروف و یک بیت شعر نیز رسم است که در این شب و همزمان با این مراسم خوانده می‌شود.
آن مثل این است که می‌گوید “پر شالمان را نسوزانی” که کنایه از این است که آن را خالی برنگردانی. همچنین آن بیت شعر معروف می‌گوید ” اسا خوی و چکشی / خدا کری نکشی” یعنی صاحب خانه خدا پسرتان را زنده نگاه‌دارد، عیدی ما را بدهید. صاحب خانه نیز انواع مغزیجات مانند گردو، بادام، نخود کشمش و تخم مرغ پخته یا شیرینی را درون شال می‌ریزد و می‌گوید “هل کیش” یعنی بالابکش. بدین ترتیب صاحب شال با خوشحالی مکان را ترک می‌کند. گفتنی‌است که معمولاً شال‌اندازها صورت خود را می‌پوشانند. (این یکی از زیباترین قسمت فرهنگ بومی کرمانشاه در شب عید است)
بازی در فرهنگ بومی کرمانشاه
از بازی‌های سنتی کرمانشاهی می‌توان به سه مورد توپان، گرزان، کلاه قاپیدن (کِلاورفِنَکی) اشاره‌کرد که درادامه شرح هریک عبارت‌انداز:
توپان
این نوع بازی مخصوص روزهای گرم و آفتابی است و به همین خاطر در بهار و زمستان که هوا مطبوع‌است، در فضای کاملاً باز برگزارمی‌شود. این بازی گروهی از دونقطه به عنوان داو بالا و پایین تشکیل شده‌است که انتخاب هریک از این نقاط با مراسم “تریاهوشک” (تر یا خشک) مشخص می شود و برنده این مراسم داو بالا را دراختیارمی‌گیرد. افرادی که در داو بالا هستند به نوبت با چوب دستی که دراختیاردارند باید توپی را که به سمت ایشان پرتاب می‌شود بزنند و توپ باید حداقل به داو دوم برسد. در غیر این صورت بازیکنی که موفق به انجام این کار نشود، باید تا زدن توپ توسط نفر دوم روی داو دوم بماند و به اصطلاح مرده نامیده می‌شود.
اما در شرایط عادی فردی که توپ را زده باید بلافاصله با سرعت به سمت داو پایین بدود و افرادی که در داو پایین هستند باید توپ را جمع‌کرده و با آن فردی را که درحال حرکت به سمت داو پایین است، بزنند. اگر موفق به چنین کاری شوند بین دو گروه درگیری ایجاد می‌شود و شرط پیروزی درچنین شرایطی این است که افراد گروه دوم با وارد آوردن آخرین ضربه یک از رقیبان در خارج از داو، تمامی افراد گروه را روی داو بالا جمع‌کنند. در این صورت است که گروه پایینی موفق به پیروزی در مسابقه می‌شود. شانس دیگری نیز علاوه بر این مورد برای پیروزی گروه داو پایین وجود‌دارد و آن گرفتن “گل” است. یعنی توپ را پس از وارد‌شدن ضربه چوب پیش از رسیدن به زمین در هوا بگیرند. در این صورت دو گروه باید جای خود را عوض‌کنند.
گرزان
نحوه انجام این بازی ساده و البته کمی دردناک است. درابتدای امر یک دایره روی زمین کشیده‌شده و به حکم مراسم “تریاهوشک” افرادی درون دایره قرارمی‌گیرند و دو نفر نیز با چوب که به منزله گرز است در اطراف دایره قرارمی‌گیرند. افراد گرز به دست تلاش می‌کنند افراد درون دایره را بزنند. آن‌ها نیز باید با پا از خود دفاع‌کنند. در این بازی شرط باختن این است که پای هر دو طرف از محیط دایره تجاوزکند. اگر هر کدام از دو طرف دیگری را بزند و پایش روی دایره نباشد، برنده است و باید جای خود را با نفر بازنده عوض‌کند.
کلاه قاپیدن (کِلاورفِنَکی)
در این بازی محلی مشارکت‌کنندگان به دو گروه مجزا تقسیم می‌شوند. دسته‌ای کلاهی بر سر خود می‌گذارند و روی زمین کنار هم می‌نشینند و دسته دیگر درحالی که ایستاده‌اند به دور آن‌ها حلقه می‌زنند. با شروع بازی دسته‌ای که ایستاده‌اند به کسانی که نشسته‌اند حمله می‌کنند و در تلاشند تا دستمال یا کلاه آن‌ها را بردارند. گروه نشسته به هر صورت باید از خود دفاع‌کنند اما اگر بازیکنان ایستاده کلاه را از سر کسی برداشتند آن را به طرف جمع نشسته پرتاب می‌کنند. اگر صاحب کلاه بتواند کلاه خود را بگیرد، برنده است. در غیر این صورت باید دوباره کلاه را به سرکند و برای دور دوم بنشیند. هر گروهی که ۶ بار برنده شود، به عنوان برنده نهایی این بازی شناخته می‌شود.
غذاهای سنتی کرمانشاه
غذاهای سنتی کرمانشاه، خوشمزه‌ترین قسمت از آداب و رسوم این استان است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتنداز:
دوینه یا ترخینه
این غذا مخصوص زمستان است و مواد اصلی آن در بهار و تابستان فراهم می‌شود. برای تهیه این خوراک خوشمزه ابتدا گندم شسته‌شده را می پزند و پس از پخته‌شدن، آن را خشک می‌کنند و سپس بلغور را آسیاب می‌کنند. علاوه بر این مورد از چندی قبل دوغی را در مشک می‌ریزند تا آبش گرفته‌شود و سپس دوغ را با بلغور به صورت گلوله‌ای درآورده و در آفتاب قرارمی‌دهند تا خشک شود. این خوراک را در زمستان همراه با روغن مصرف می‌کنند و البته در آب نیز خیسانده می‌شود و با دوغ نیز مصرف می‌شود. رسم است به افرادی که دچار سرماخوردگی هستند، ترخینه بدهند.
شلمین
نام دیگر این غذای سنتی شلم است که همچون ترخینه مواد آن در بهار یا تابستان تدارک دیده می‌شود تا در زمستان مصرف‌شود. ابتدا برگ و سر شلغم را خورد می‌کنند و در دیگ بزرگی می‌پزند. همچنین گندم را می‌شویند و بلغورمی‌کنند و پس از بلغورشدن آن را روی حصیر می‌ریزند تا آبکش شود. در مرحله بعد چاله‌ای را آماده می‌کنند و بلغور پخته‌شده را درون چاله می‌ریزند. برای هر مقدار معین کاسه‌ای از آب و دانه شلغم را با یک کاسه آب انار مخلوط می‌کنند و در چاله می‌ریزند و تا دو هفته از آن مراقبت می‌کنند. درنهایت زمانی که شلمین ترش مزه شد مانند ترخینه آن را خشک می‌کنند و در زمستان مصرف می‌کنند.
زو و کره
زو گیاه بهاری و خودرو در کرمانشاه است که شباهت زیادی به کنگر داشته اما خار ندارد و بسیار مقوی است. در حالت خام کمی تلخی در دل خود دارد و برای رفع این مشکل در ته دیگ مناسبی که خاکستر به قطر یک بند انگشت قراردارد، زو را به صورت عمودی درون آن می‌چینند بدون آن که این گیاه را خیسانده باشند یا پوستش را بگیرند. سپس بعد از پخته‌شدن زوها را پاک‌کرده و با نمک و کره مصرف می‌کنند.
خورشت خلال بادام
خورشت خلال بادام، شناخته‌شده‌ترین غذای رسمی کرمانشاه است که با گوشت گوسفندی، خلال بادام، زعفران و گلاب طبخ می‌شود. عطر این خورشت آن‌قدر خاص است که در مهمانی‌ها و عروسی‌های محلی همیشه در صدر سفره قرار می‌گیرد. اگر می‌خواهید با راز پخت، تاریخچه و محل‌هایی که این غذا به بهترین شکل سرو می‌شود آشنا شوید، مقاله بهترین خورشت خلال در کرمانشاه را از دست ندهید.
دنده کباب
دنده‌کباب نماد آشپزی کرمانشاه است؛ غذایی زغالی با گوشت دنده گوسفندی که با روغن حیوانی و ادویه محلی مزه‌دار می‌شود. این غذا بیشتر در رستوران‌های سنتی و فضای باز سرو می‌شود و یکی از محبوب‌ترین انتخاب‌ها برای گردشگران است. اگر به‌دنبال تجربه واقعی این طعم هستید، پیشنهاد می‌کنیم نگاهی به مقاله بهترین دنده کباب در کرمانشاه بیندازید تا با رستوران‌های معروف و روش پخت اصیل آن آشنا شوید.
خمارآشی
خمارآشی یکی از خوراک‌های سنتی و مقوی کرمانشاه است که معمولاً در روزهای سرد سال پخته می‌شود. ترکیبی از حبوبات، سبزی‌های محلی و دوغ است و طعم ترش و دل‌چسبی دارد. این غذا را می‌توانید در بسیاری از سفره‌خانه‌های قدیمی ببینید. برای شناخت رستوران‌هایی که غذاهای اصیل کرمانشاهی مانند خمارآشی را با دستورهای سنتی سرو می‌کنند، صفحه بهترین رستوران های کرمانشاه را بخوانید.
از دیگر غذاهای سنتی کرمانشاه می‌توان به:
- پرشت
- جرگ و بز
- ذورده
- چنگال
- سیب‌پلو
لباس‌های محلی مردانه و زنانه کرمانشاه
لباس‌های محلی مردم کرمانشاه ریشه در اعتقادات گذشته مردم این دیار داشته که شباهت زیادی هم به لباس کردها و آریایی‌های قدیم دارد. به همین دلیل از شهرت جهانی خاص خود برخورداراست. در دل این شهرت، فرهنگ غنی از تمایز میان پوشش زنانه و مردانه دیده می‌شود و لباس‌های محلی زنان و مردان هریک عبارتنداز:
لباس محلی زنان
- سربند
- زیرپوش
- پیراهن
- کلنجه
- قبا
- روپوش
- جافی
لباس محلی مردان
- عرقچین
- سربند
- کرواسی فقیانه
- سخمه
- قبا
- شال
- سلته
- جافی
- پاپوش
- کپنک
زبان کردی جزو مهم فرهنگ بومی کرمانشاه
زبان اصلی اهالی کرمانشاه کردی و لهجه فارسی کرمانشاهی است. در کنار زبان کردی از حدود دو قرن پیش و به دلیل ورود مهاجرانی که قصد زیارت عتبات عالیات را داشتند، لهجه فارسی کرمانشاهی ابداع شده‌است. علاوه بر این موارد مهم‌ترین گویش‌هایی که درحال حاضر در کرمانشاه تکلم می‌شوند، عبارتنداز:
- کلهری
- سنجابی
- زنگنه
- سورانی
- گویشورانی
- لکی
صنایع دستی در فرهنگ بومی کرمانشاه
فرهنگ بومی کرمانشاه تنها در آیین‌ها و غذاهای محلی خلاصه نمی‌شود؛ صنایع دستی این منطقه نیز بخش جدانشدنی از هویت مردم زاگرس‌نشین است. از گیوه‌دوزی گرفته تا جاجیم‌بافی و گلیم‌های رنگارنگ، هرکدام از این هنرها بازتابی از تاریخ، سلیقه و زندگی روزمره مردم کرمانشاه هستند. اگر هنگام سفر به این شهر به‌دنبال خرید یادگاری اصیل هستید، بهتر است قبل از تهیه سوغات کرمانشاه، با چند مورد از مهم‌ترین صنایع دستی آن آشنا شوید.
گیوه‌دوزی کرمانشاه
گیوه یکی از معروف‌ترین دست‌ساخته‌های مردمان غرب ایران است که از نخ، چرم و پنبه تهیه می‌شود. سبک‌وزنی، دوام بالا و تهویه مناسب باعث شده این کفش سنتی هنوز هم میان مردم روستاها و گردشگران محبوب باشد. بیشتر گیوه‌دوزان کرمانشاه در محله‌های قدیمی شهر فعالیت دارند و محصولات خود را در بازار سنتی کرمانشاه می‌فروشند.
جاجیم‌بافی و گلیم کرمانشاه
جاجیم و گلیم از زیباترین منسوجات محلی هستند که نقش‌های آن‌ها برگرفته از طبیعت کوهستانی زاگرس است. در بیشتر خانه‌های روستایی، دستگاه‌های بافت هنوز فعال‌اند و زنان هنرمند نقش‌هایی از خورشید، گل و بز کوهی را روی تار و پود می‌نشانند. این دست‌بافته‌ها علاوه بر کاربرد خانگی، یکی از محبوب‌ترین سوغات کرمانشاه برای مسافران به‌شمار می‌آیند.
منبت‌کاری و نقاشی روی چرم
منبت‌کاری روی چوب و نقاشی روی چرم از هنرهایی است که در سال‌های اخیر در میان جوانان کرمانشاهی رواج یافته است. طرح‌های الهام‌گرفته از نقش‌برجسته‌های بیستون و تاق بستان جلوه‌ای خاص به این آثار می‌دهند. اگر به‌دنبال خرید آثار هنری یا تزئینی هستید، بسیاری از بهترین مراکز خرید کرمانشاه و گالری‌های محلی این دست‌سازه‌ها را عرضه می‌کنند.
صنایع دستی سنگی
هنر حجاری و ساخت وسایل تزئینی از سنگ در کرمانشاه قدمتی چند هزارساله دارد. هنرمندان این حوزه با الهام از سنگ‌نگاره‌های باستانی، انواع مجسمه، قاب و ظروف سنگی تولید می‌کنند. این آثار نه‌تنها یادآور تاریخ کهن شهر هستند، بلکه بخش مهمی از صادرات صنایع دستی منطقه محسوب می‌شوند.
حرف آخر
در نهایت، فرهنگ بومی کرمانشاه تصویری زنده از تاریخ و هویت مردمان زاگرس است؛ از آیین‌های نوروزی و بازی‌های محلی گرفته تا غذاهای اصیل، لباس‌های رنگارنگ و صنایع دستی هنرمندان این سرزمین. هر گوشه از این شهر روایتی از گذشته و اصالت دارد و هنوز در زندگی امروز مردم جریان دارد. کرمانشاه را باید نه فقط دید، بلکه حس کرد؛ شهری که در هر قدم، عطر تاریخ و گرمای فرهنگ ایرانی را در دل خود دارد.
اگر به شناخت فرهنگ‌های محلی شهرهای ایران علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله فرهنگ بومی کاشان را هم بخوانید.
سوالات متداول
از آیین‌های سنتی و بازی‌های محلی گرفته تا لباس‌های کردی و غذاهای اصیل مانند ترخینه و خورشت خلال، همه بخشی از فرهنگ بومی کرمانشاه هستند.
در روستاهای اطراف بیستون، پاوه، روانسر و صحنه هنوز بسیاری از آیین‌های کهن مانند شال‌اندازی و تخم‌مرغ‌بازی برگزار می‌شود.
ایام نوروز، مهرماه و جشن‌های پاییزی بهترین زمان برای دیدن آیین‌های بومی و خرید صنایع‌دستی محلی است.
