آداب و رسوم شب یلدا در ایران؛ حافظ‌خوانی و سفره یلدایی

اواخر پاییز که می‌شود خانواده‌های ایرانی برای شب یلدا آماده می‌شوند. آداب و رسوم شب یلدا در ایران بستگی به استان متفاوت خواهد بود. اهالی هر استان آداب خاص خودشان را به جا می‌آورند. در این مقاله قرار است آداب و رسوم شب یلدا در ایران و استان‌های مختلف را بررسی کنیم پس تا انتهای این مقاله از مجله گردشگری سه کلیک همراه ما باشید.

برای رزرو بلیط هواپیما ارزان قیمت با سه کلیک همراه باشین!

علت نام‌گذاری

یلدا در زبان سریانی به معنای زایش و رویش است. نام دیگر شب یلدا در ایران باستان، میلاد اکبر، میلاد خورشید، شب خور، خرم روز و شب چله بود. علت انتخاب چنین نامی برای بلندترین شب سال به امروزه شب یلدا و شب چله بیشترین کاربرد را دارد. اگر از مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها بپرسید برایتان تعریف خواهند کرد که زمستان را در گذشته به دو چله بزرگ و کوچک تقسیم می‌کردند. 40 روز اول زمستان چله بزرگ و 20 روز بعدی را چله کوچک می‌گفتند.

تاریخچه شب یلدا

برخی مورخان معتقدند شب یلدا برای اولین بار در سال 502 پیش از میلاد مسیح و در دوره داریوش اول به تقویم ایرانی اضافه شد. وقتی درباره تاریخچه شب یلدا مطالعه می‌کنیم درمی‌یابیم که ریشه این جشن به سبک زندگی مردم ایران باستان مربوط است. در ایران باستان مردم اغلب کشاورز بودند و خورشید را منبع انرژی و زایش گیاهان می‌دانستند تا جایی که روزهای طولانی‌تر سال در تابستان برایشان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. 

از سوی دیگر نور و خورشید را نماد خوبی و نیکی و شب و تاریکی را نماد ظلمت می‌پنداشتند. به همین سبب وقتی دریافتند که در آخرین روزهای پاییز شب‌ رو به کوتاه‌تر شدن می‌رود رسمی را برپا کردند که طی آن آتش می‌افروختند تا ظلمت را دور کنند. همچنین طی این شب مردم دور هم جمع می‌شدند تا با خوردن غذاهای خوشمزه و نوشیدنی‌های خوش‌طعم این شب را گرامی می‌داشتند. 

در کتاب واژه‌نامه زبان فارسی نوشته برهان درباره آداب و رسوم شب یلدا در ایران آمده است: 

یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به‌غایت شوم و نامبارک می‌باشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.

یلدا در زبان سریانی به معنای زایش خورشید یا میلاد خورشید است. این رسم بین کشاورزان باقی ماند تا امروز که یکی از محبوب‌ترین سنت‌های ایرانی محسوب می‌شود. ایرانیان باستان برای این جشن انواع میوه‌های تازه فصل و میوه‌های خشک و آجیل را تهیه می‌دیدند. 

آداب و رسوم شب یلدا در ایران؛ خوراکی‌ها

امروزه شب یلدا یکی از پرطرفدارترین جشن‌های سنتی ایران است که در سراسر کشور برگزار می‌شود. طی این جشن سفره‌ای گسترده به نام سفره یلدا از انواع خوراکی همچون آجیل، میوه‌هایی از جمله انار و هندوانه برپا می‌شود. در برخی مناطق شام شب یلدا سبزی‌پلو با ماهی است. اما در مناطق دیگر آش رشته تهیه می‌کنند. شاید جالب باشد که بدانید علت استفاده از انار و هندوانه در سفره یلدایی به رنگ سرخ آن‌ها برمی‌گردد. رنگ سرخ در ایران باستان نماد نور خورشید بود و به همین دلیل انار و هندوانه دو میوه اصل سفره یلدایی است. سفره یلدایی یکی از آداب و رسوم شب یلدا در ایران است. 

آداب و رسوم شب یلدا در ایران؛ فال حافظ

در شب یلدا علاوه‌بر چیدن سفره یلدایی رسم است تا بزرگ خانواده مانند پدربزرگ یا مادربزرگ که حافظ‌خوانی بلد است برای اهل خانواده فال حافظ می‌گیرد. معمولا ایرانیان اعتقاد دارند تفال به دیوان حافظ می‌تواند خبرهایی خوش از آینده بدهد. فال حافظ نوعی استخاره است که توسط دیوان حافظ شیرازی انجام می‌شود و ریشه در آیین‌های کهن ایران دارد. یکی از آداب و رسوم یلدا در ایران تفال به دیوان حافظ است. 

آداب و رسوم شب یلدا؛ شاهنامه‌خوانی

در برخی خانواده‌های ایرانی که اهل شعر و ادبیات هستند معمولا در شب یلدا شاهنامه می‌خوانند. شاهنامه اثر فردوسی یکی از پرطرفدارترین کتاب‌های شعر فارسی است. شاهنامه‌خوانی هم یکی از رسوم قدیمی ایران است که طی آن ابیاتی از شاهنامه توسط کسی که اهل ادبیات و شعر است خوانده می‌شود. شاید جالب باشد که بدانید پیام اصلی بیشتر ابیات شاهنامه غلبه عدالت و روشنی بر ظلم و تاریکی است و شاید به همین دلیل شاهنامه‌خوانی از گذشته تا امروز یکی از آداب و رسوم شب یلدا در ایران باقی مانده است. 

آداب و رسوم شب یلدا در ایران؛ دیدن بزرگترها

یکی از جذاب‌ترین و بهترین رسوم شب یلدا در ایران سر زدن به بزرگ‌ترها و دیدو بازدید اقوام است. مرسوم است طی این شب تمام اعضای خانواده به خانه بزرگ‌ترها مانند پدربزرگ و مادربزرگ می‌روند و این شب را در خانه بزرگ‌ترها جشن می‌گیرند. دیدن بزرگ‌ترها هم یکی از آداب و رسوم شب یلدا در ایران است. 

یلدابرون؛ بردن هدیه برای تازه‌ عروس‌ها

در سراسر ایران رسم بر آن است که خانواده داماد برای تازه عروس‌شان هدیه‌هایی به رسم یادگار ببرند. طی این مراسم خانواده داماد هدیه‌هایی مانند لباس زمستانی، سینی‌های میوه، گل و طلا یا پول نقد تهیه می‌کنند و به همراه خانواده درجه یک به خانه عروس می‌روند. معمولا پدر عروس خانواده و اقوام داماد را برای شام دعوت می‌کند و تازه عروس داماد اولین یلدای خود را جشن می‌گیرند. از این رسم قدیمی در بعضی مناطق ایران با نام یلدابرون یاد می‌شود. 

آداب و رسوم شب یلدا در چهارمحال و بختیاری

در استان چهارمحال و بختیاری به شب یلدا شب چله می‌گویند. طی این شب مردم بیدار می‌مانند، قرآن می‌خوانند تا طلوع خورشید را تماشا کنند. همچنین تمام اعضای خانواده دور هم جمع می‌شوند و دور کرسی می‌نشینند. روی سفره یلدایی اهالی این استان میوه‌هایی همچون انار و هندوانه و آجیل مثل کشمش، بادام، گردو، سنجد، گندم برشته، شاهدانه و کشک قرار می‌دهند. 

پختن نان گرده و کدو حلوایی نیز از دیگر رسوم شب یلدا در استان چهارمحال و بختیاری است. اهالی قدیمی‌تر این استان رسم دارند در یکی از نان‌های گرده یک مهره آبی می‌گذارند و هر کسی این مهره را پیدا کند سال خوبی را پیش رو خواهد داشت. 

شب یلدا در گیلان

گیلانی‌ها معتقدند اگر در شب چله یک برش هندوانه بخورید در طول تابستان آینده دچار تشنگی نخواهید شد. هندوانه، آوکونوس یا همان ترشی ازگیل، کدو پخته، آجیل، شیرینی، کاکا و سبزی‌پلو با ماهی سفید یا ماهی شکم‌پر از خوراکی‌های سفره یلدایی گیلان است. همچنین رفتن به دیدن بزرگ‌ترها و دیدوبازدید از آداب و رسوم شب یلدا در ایران و گیلان است. 

شاید جالب باشد که بدانید هنوز در برخی مناطق و روستاهای گیلان فال هندوانه پوست یا فال پوست هندوانه می‌گیرند. برای گرفتن این فال هندوانه را به چهار قسمت تقسیم می‌کنند. وقتی هندوانه را خوردند پوست را به پشت سر می‌اندازند. وقتی تمام تکه‌ها به شکلی بیفتد که پوست سبز مشخص باشد یعنی فال خوب آمده. اگر غیر از این باشد باید در آن نیت تامل کنند. 

شب یلدا در سیستان و بلوچستان

شاید جالب باشد که بدانید مراسم شب چله یا شب یلدا در سیستان طی سه شب متوالی برگزار می‌شود. نام این مراسم‌ها به‌ترتیب چله بزرگ، چله متوسط و چله کوچک نام دارد. از آداب و رسوم شب یلدا در ایران و سیستان می‌توان به دیدوبازدید بزرگان فامیل و قصه‌خوانی توسط بزرگ‌ترها اشاره کرد. از خوراکی‌های سفره شب یلدا در سیستان می‌توان به شیرینی‌های سنتی مانند شیرینک، ستو و حلوا و انواع آجیل مثل تخمه‌ هندوانه، خربزه، عناب و پسته اشاره کرد. 

آداب و رسوم شب یلدا در خوزستان

اهالی خوزستان طبق یک افسانه قدیمی معتقدند باید شب یلدا را صبح کنند تا قارون افسانه‌ای در لباس هیزم‌شکن برایشان هیزم بیاورد. طبق این افسانه هیزم‌هایی که قارون می‌آورد به طلا تبدیل می‌شد و سبب خیر و برکت خانه آن‌ها می‌شد. این یکی از آداب و رسوم شب یلدا در ایران و خوزستان است. 

شب چله در مشهد و خراسان 

در استان خراسان و شهر مشهد از شب یلدا با نام شب چله‌نشینی یاد می‌شود. از گذشته در مشهد آیین‌های جالبی رد شب یلدا انجام می‌شود که بهترین آن‌ها چراغانی چله و پختن شیرینی کفبیخ است. پختن کفبیخ یکی از آداب و رسوم شب یلدا در ایران و خراسان است. برای تهیه این شیرینی از ریشه گیاه چوبک استفاده می‌شود که در خراسان به بیخ شهرت دارد. همچنین به مراسم تهیه این شیرینی کف‌زنی می‌گویند.  

به شما خرید بلیط مشهد و تور مشهد را پیشنهاد می کنیم.

آداب و رسوم شب یلدا در شیراز

شیراز به حافظیه شهرت دارد و یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در ایران و شیراز حافظ‌خونی است. مردم شیراز براساس مزاج هر فرد از سفره یلدایی چیزی به او تعارف می‌کنند. مثلا به سرد مزاج‌ها خرما و رنگینک و به گرم مزاج‌ها مرکبات و هندوانه تعارف می‌کنند. 

شما می توانید به خرید بلیط هواپیما و تور شیراز را از سه کلیک اقدام نمایید.

آداب و رسوم شب چله در لرستان

در لرستان به شب یلدا، شو چله یا شو اول قاره می‌گویند. از آداب و رسوم شب یلدا در ایران و لرستان می‌توان به فال چهل‌سرو، فال حافظ، شب‌نشینی، دیدوبازدید اقوام، رسم انداختن شال از پشت‌بام، شعرخوانی، خوردن گندم، شاهدانه، کنجد، گردو و گندم شیره اشاره کرد. برای تهیه گندم شیره ابتدا گندم را در شیره خیس می‌کنند و بعد زردچوبه و نمک، بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد می‌زنند و روی ساج داغ برشته می‌کنند. 

از قشنگ‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در ایران و لرستان می‌توان به رسم انداختن شال از پشت بام اشاره کرد. طی شب یلدا بچه‌ها و نوجوان‌ها شالی را از پشت بام همسایه می‌اندازند و همسایه در شال آجیل و میوه قرار می‌دهد و شعر مخصوصی را می‌خواند. نوجوان‌ها شال را بالا می‌کشند و خوراکی‌ها را از گره شال باز می‌کنند. 

آداب و رسوم شب یلدا در همدان

مردم همدان بنابر آب‌وهوای شهرستان‌شان در شب یلدا خوراکی‌های متفاوتی می‌خورند. از جمله این خوراکی‌ها می‌توان به مویز، گردو و کشمش اشاره کرد. در همدان رسم است کوچک‌ترها به دیدن بزرگ‌ترها می‌روند و دورتادور اتاق می‌نشینند. طی این رسم یک زن پابه‌سن‌گذاشته شروع می‌کند به خواندن شعر و دختربچه‌ای روی یک پارچه تازه سوزن نخورده و شسته نشده بعد از اتمام هر بیت یک‌بار سوزن می‌زند. هر کسی که دورتادور اتاق نشسته است به ترتیب این ابیات را فال خود در نظر می‌گیرد. 

شب یلدا در کردستان

در کردستان به شب یلدا شو چله یا شو زمسان می‌گویند. طی این شب در کردستان لمه و نان سنگک می‌پزند. مردم کردستان برای پذیرایی از مهمان‌ها غذاهای سنتی شهرستان‌شان و برگ گلابی، انجیر خشک، برگ زردآلو و هسته‌ زردآلو که همراه با سماق حرارت دیده را تهیه می‌کنند. 

آداب و رسوم شب یلدا در اصفهان

در اصفهان رسم است به خانه بزرگ‌ترها می‌روند و پای کرسی می‌نشینند. معمولا سفره یلدایی در اصفهان با میوه‌هایی مثل انار، هندوانه، سیب، گلابی انباری، آجیل مثل کشمش، گردو، بادام، قیسی، برگه زردآلو یا برگه گلابی، جوزقند و انجیر و خرما، برف و شیره همراه است. برای شام شب یلدا در اصفهان پلوماهی، کوفته، گندی، دلمه و چرب و شیرین می‌پزند.

اصفهانی‌ها عادت دارند شب چله تا صبح پای کرسی بنشینند، شاهنامه بخوانند، فال بگیرند، بگویند و بخندند. در اصفهان هم مانند سایر شهرستان‌ها داماد برای تازه عروسش هدیه شب یلدایی می‌برد و به همراه خانواده مهمان خانه عروس می‌شوند.

شب یلدا 1402

یلدای 1402 در شب پنج‌شنبه 30 آذر مصادف با 21 دسامبر 2023 میلادی در سراسر ایران برگزار خواهد شد. طی این شب که بلندترین شب سال است آداب و رسوم شب یلدا در ایران برگزار می‌شود. 

سخن پایانی سه کلیک درباره شب یلدا

در ایران سنت‌ها و جشن‌های زیادی وجود دارد از جمله عید نوروز، چهارشنبه‌سوری و شب یلدا. شب یلدا یا شب چله ریشه در آیین‌های ایران باستان دارد. در این مقاله به آداب و رسوم شب یلدا در ایران پرداختیم. شما کدام یکی از این آداب و رسوم را در شب یلدا انجام می‌دهید؟