تاریخ شهر تهران؛ رازهایی که به تاریخ پیوسته اند!

اکثر مردم تاریخ شهر تهران را با دوران قاجاریه هم‌سنگ می‌دانند؛ البته این تفکر خیلی هم بیراه نیست چون بیشتر بناهای قدیمی پایتخت که هرروز مقابل چشم شهروندان ظاهر می‌شوند، به زمان قاجاریان مربوط هستند. به‌عبارت بهتر، سازه‌هایی مثل کاخ زیبای گلستان، کاخ صاحبقرانیه، باغ سرسبز فردوس و محلاتی مانند عودلاجان و بازار تهران در زمان قاجار شکل گرفتند و ساخته شدند. ازهمین‌رو تصور عموم مردم از تاریخ تهران بر زمان قاجاریان متمرکز شده‌است. اما آیا تمام حقیقت همین است؟ 

متاسفانه خیلی‌ها به‌درستی نمی‌دانند که شهر تهران، بسیار قبل از آن و حتی در 3500 سال پیش هم محل زندگی مردمی بوده که در این شهر سکونت داشتند. آثار مکشوفه در منطقه مولوی تهران، هفت هزار سال قدمت دارند و این یعنی تاریخ شهر تهران دستکم به هفت‌هزار سال پیش برمی‌گردد. در این گزارش تاریخ شهر تهران -و روند شکل‌گیری کلان‌شهری که حالا پایتخت کشور پهناور ایران است- را بررسی می‌کنیم:

رزرو بلیط هواپیما تهران با سه کلیک خوبه!

تاریخ شهر تهران از دید جغرافیایی

شهر تهران در دامنه‌ی جنوبی کوه‌های البرز واقع شده است. این شهر در زمان‌های دور از روستاهای حومه شهر ری به حساب می‌آمد.
میزان بارش در تهران کم و همینطور دارای اقلیمی نیمه خشک است. تا پیش از اینکه با توجه و نظرات افراد بانفوذ و همینطور پادشاهان در دوره‌های مختلف، شهر تهران به تدریج سهم بیشتری از صفحه نقشه‌ها را به خود اختصاص دهد و گسترش پیدا کند، این شهر یک روستای کوچک بود.

در تاریخ شهر تهران پادشاهان زیادی نقش داشته اند. این شهر با سپری‌شدن زمان‌های طولانی و توسط پادشاهانی مثل پادشاه دوم صفویان، شاه طهماسب، و شاه عباس صفوی؛ کریم خان زند در سلسله زندیه؛ پس از آن نیز در دوره قاجار آقامحمدخان قاجار و همینطور ناصرالدین شاه قاجار بسیار فراتر از آنچه بود، پیش رفت و گسترش پیدا کرد.

پادشاهانی که ذکر شد به همراه پادشاهان ایرانی دیگر در دوره‌های تاریخی متفاوت، با توجه بسیار زیادی که به شهر تهران داشتند، به آبادانی، گسترش و پیشرفت آن پرداختند که در ادامه این مقاله لطور مفصل به آن خواهیم پرداخت.

نقش پادشاهان ایرانی در تاریخ شهر تهران

طهران قدیم که ابتدا تفرجگاهی برای پادشاهان قدیم به حساب می‌آمد، در گذر زمان از تفرجگاه به پایتخت کشور تغییر کرد که در ادامه با بررسی تاریخ شهر تهران به ابعاد مختلف آن می‌پردازیم.

شاه طهماسب صفوی

زمانیکه شاه طهماسب پس از جنگ با ازبکان عازم پایتخت آن زمان یعنی قزوین بود، بنا تعریفاتی که از شهر تهران شنیده بود، به آنجا نیز سری زد. وجود آرامگاه «سید همزه» جدصفویان در شهر ری، یکی از مهم‌ترین دلایل علاقه‌اش به این شهر بود. به لیل حملات مداوم راهزنان به آن مکان شاه طهماسب دستور ساخت حصاری با ۴ دروازه به نام‌های دروازه قزوین، دروازه شمیران، دروازه عبدالعظیم و دروازه دولاب را داد که تا دوره ناصرالدین شاه قاجار دوام پیدا کرد.
ساخت بازار تهران، اقدام دیگر شاه طهماسب، بوده که هم‌اکنون نیز یکی از معروف‌ترین مراکز خرید تهران به حساب می‌آید.

شاه عباس صفوی

چنارهایی در شهر تهران تحت عنوان «چهارباغ»  به دستور شاه عباس صفوی کاشته شد. به شکلی که تهران لقب «چنارستان» را به خود اختصاص داد.

کریم خان زند

در دوره زندیه، شهر تهران آنچنان که باید و شاید در کانون توجه نبود اما کریم خان زند، مرکز سپاه خود را شهر تهران قرار داد. کریم خان تصمیم داشت برای مقابله با محمدحسن خان تهران را پایتخت خود کند؛ که از این کار، صرف نظرکرد.

آغامحمدخان قاجار

در سال ۱۱۶۴شمسی (۱۲۰۰قمری) برگ مهمی از تاریخ شهر تهران رغم خورد؛ شهر تهران به عنوان پایتخت قاجار انتخاب شد. در این دوره از سلسله قاجاریه بدلیل سپری شدن در جنگ، در پایتخت اقدام بسیار مهمی به جز ساخت ارگ شاهی، چندین عمارت و کاروانسرا رخ نداد.

فتحعلی شاه قاجار

فرستادگان ناپلئون در زمان سلطنت فتحعلی شاه، به ایران آمدند و از این سفر خود، توصیفاتی ارائه دادند: به طور مثال پیرامون جمعیت، تخمینی حدود سی هزار نفر زده‌اند. آنها توجه خاصی به «مسجدشاه» داشته‌اند.
در زمان فتحعلی شاه بناهایی ماندگاری در تاریخ شهر تهران ساخته شده است که عبارت است از: برج نوش، کلیسای تاتووس که درجنوب ماکو، قصر لاله زار و اغشاه.

ناصرالدین شاه قاجار

تاریخ شهر تهران در این دوره بناهای فراوانی را به خود دید و به دلیل وجود افراد لایقی همچون امیرکبیر و همینطور تاسیس شفاخانه‌ی دولتی، مدرسه دارالفنون و همینطور کاخ صاحب قرانیه، پیشرفت بسیار عظیمی در روند گسترش شهر حاصل شد.
همچنین خیابان ناصریه و لاله زار که از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین خیابان‌های تاریخ شهر تهران هستند نیز در این دوره تاریخی ساخته شد. اولین آسمان خراش تهران یعنی «شمس المعاره» از دیگر بناهای مهم این دوره است! همچنین لازم به ذکر است که نهاد بلدیه که برای تشکلات اداری شهر بود نیز اولین بار در این دوره تشکیل شد.

البته باید به این نکته در تاریخ شهر تهران نیز اشاره کنیم که پس از سقوط سلسله صفویه، به مدت پنج سال شهر تهران به تصرف افغان‌ها درآمده بود که این امر یک مانع بسیار بزرگ بر سر پیشرفت آن بود.

دوره پهلوی

توسعه شهر تهران دردوره اول پهلوی همچنان ادامه داشت و با دستور رضاخان، تهران از نظر جغرافیایی گسترش پیداکرد و به طبع آن دروازه‌هایی که در دوره شاه طهماسب در ورودی شهر ساخته شده بود، تخریب شد و وسعت شهر افزایش یافت.
همچنین خیابان معروف ولیعصر در مرکز تهران و انشگاه تهران که از معتبرترین دانشگاه‌های کشور است، نیز در زمان سلطنت رضاخان در این شهر ساخته شد. به تدریج شرایطی در این دوره فراهم شد تا مردم بتوانند از سرتاسر کشور به تهران مهاجرت کنند و جمعیت این شهر به شکل قابل توجهی گسترش یافت.

مروری بر پیشینه نام تهران

علت نام‌گذاری شهر تهران در متون تاریخی بطور دقیق معلوم نشده است؛ اما دو فرضیه در تاریخ شهر تهران پیرامون آن وجود دارد:

فرضیه اول این است که به دلیل کمبود مکان، جمعی از خاندان طاهریان از سمت خراسان به سوی کوهپایه‌های جنوبی البرز پیش‌روی کردند و نام مکان مستقر شده خود را در ابتدا «طاهران» گذاشتند که به مرور زمان به «طهران» تغییر کرد. 

دومین فرضیه نیز این است که گفته می‌شود «ته ران» معنا و مفهوم پایین دامنه کوه را دارد. با این تفسیر این ترکیب به مرور زمان به یکدیگر متصل شده‌اند و نام «تهران» کنونی را پدید آورده‌اند. پیرامون ریشه این کلمه نیز این چنین آمده است که ریشه آن فارسی است و آن را به عطارد یا تیر نسبت داده‌اند. «تیرداد» نام شخصی است تهران را آباد کرده است و «تیران» نامی بوده است که بر روی این منطقه نهاده است که بعدها به تهران تبدیل شده است.

مشاهیر شهر تهران

شهر تهران در ایران، مشاهیر و شخصیت‌های مهم تاریخی، ادبی و فرهنگی فراوانی دارد که فرهنگ شهر تهران از آنان تاثیر بسیاری گرفته است. در اینجا معرفی برخی از این مشاهیر می‌پردازیم:

کمال الملک: محمد غفاری ملقب به کمال‌الملک، از هنرمندان صاحب نام و مشهور دوره قاجار است. او در تهران و در سال ۱۲۲۴شمسی به دنیا آمد. کمال الملک سال ۱۲۳۴، در مدرسه‌ی دارالفنون تهران مشغول تحصیل شد که در کنار آن به نقاشی نیز می‌پرداخت؛ تا آنجا که تابلوهای او توجه ناصرالدین شاه را به خود جلب کرد و لقب «کمال‌الملک» را به او داد. تابلوی زیبا و مشهور آن، تالار آیینه، از جمله شاهکارهای او به حساب می‌آید.

جلال آل احمد: او در ۱۱ آذر ۱۳۰۲ شمسی در شهر تهران و در یک خانواده روحانى به دنیا آمد. جلال آل احمد درکنار نویسندگى به شغل معلمى و همینطور روزنامه‌نگارى نیز مشغول بود. او نویسنده و همینطور مترجم آثار بزرگ و مهمی در تاریخ ادبیات ایران بوده و همینطور نقش به‌سزایی در فرهنگ شهر تهران داشته است.

حکیم خیری طبیب طهرانی: نام او میرزا یار علی است و از اطبای قرن دهم هجری به شمار می‌آید. وی طبیب مخصوص شاه طهماسب اوّل بود. حکیم خیبری چون به دستور شاه، درمان غربا و فقرا را نیز انجام می‌داد، به همین دلیل امور شربت خانه خیریه پادشاهی را نیز در دست داشت.

علی محمد صانعی (استاد): استاد علی محمد صانعی، که لقب «معمار باشی» را یدک می‌کشد، یکی از رجسته‌ترین و همینطور معروف‌ترین ‌معماران تاریخ شهر تهران به حساب می‌آید. او کسی بود که بنابر خلاقیت و ابتکار شخصی خود در کار ساختمانی تهران انقلاب و تجددی ایجاد کرد و پیش از هرکس دیگری در ایران، سبک مختلط معماری ایرانی و فرنگی را رواج داد.

شهید دکتر چمران: دکتر مصطفی چمران در شهر تهران و در سال ۱۳۱۱، در خیابان پانزده خرداد به دنیا آمد. وی با استفاده از بورس تحصیلی شاگردان ممتاز در سال ۱۳۳۷ عازم امریکا شد و در میان معتبرترین دانشگاه امریکا –برکلی و همینطور معروف‏ترین دانشمندان جهان در دانشگاه کالیفرنیا دکترای فیزیک پلاسما و الکترونیک را کسب کرد. او دوره‌ای معاونت نخست‏وزیر در امور انقلاب را برعهده داشت و سپس به جبهه‌های جنگ رفت و در منطقه جنگی دهلاویه، از ناحیه پشت سر بر اثر اصابت ترکش خمپاره زخمی و جان سپرد.

ایرج افشار: او در شهر تهران و در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۰۴ شمسی در محله دربند به دنیا آمد. ایرج افشار را بنیانگذار کتابداری نوین در ایران نام نهاده‌اند. وی همچنین نخستین کتاب‌شناسی ملی ایران را به چاپ رسانده است. افشار همینطور در شش جلد مقاله‌های پارسی را در زمینه ایران‌شناسی منتشر کرده است. فرهنگ شهر تهران و همینطور ایران، بسیار به ایرج افشار مدیون است.

اماکن تاریخی شهر تهران

تاریخ شهر تهران پر است از اماکن تاریخی، تفریحی و گردشگری. اما در این قسمت از مقاله ما به اختصار به معرفی برخی از معروف‌ترین اماکن تاریخی شهر تهران خواهیم پرداخت:

کاخ گلستان

در ادامه مرور تاریخ شهر تهران اینبار به معرفی کاخ گلستان می‌پردازیم. این کاخ قدیمی و معروف شهر تهران در زمان شاه عباس صفوی احداث شده است. پس از آن، آغامحمدخان قاجار با تعیین تهران به عنوان پایتخت و همینطور تاج گذاری در آن، اهمیت و شکوه آن را بسیار بیش از پیش بالا برد. تغییراتی در معماری کاخ گلستان به شیوه اروپایی، پس از سفر ناصرالدین شاه به اروپا، انجام شد.

دیوارهای این کاخ کاشی کاری شده با موضوعات مختلف و همینطور آینه کاری شده هستند که یکی از بهترین اماکن برای بازدید هنر ناب ایرانی تلقی می‌شود. کاخ معروف شمس العماره نیز در پنج طبقه، درون این محوطه احداث شده است.

موزه ملی ایران (ایران باستان)

این موزه اولین موزه ایران است که لقب موزه مادر را به خودش اختصاص داده است! این اتفاق در زمان حکومت احمدشاه قاجار، توسط مرتضی خان ممتازالممالک و درسال ۱۲۹۵ هجری شمسی به عمل نشست. این موزه، امروزه شامل دو بخش موزه دوران اسلامی و همینطور موزه ملی است.

مجموعه کاخ سعدآباد 

پادشاه آخرین شاهنشاهی‌ها در سلسه قاجاریه و همینطور پهلوی در کاخ سعدآبادزندگی کرده‌اند! در زمان قاجار بود که این بنای وسیع ایجاد شد و مساحت آن چیزی در حدود ۱۱۰ هکتار است! وقتی رضاخان پهلوی به قدرت رسید به نوسازی این بنا تاریخی پرداخت و آنجا را مهیای محل اقامت خود وخانواده کرد و عمارتی برای هریک از اعضای خانواده‌اش، درآنجا بنا کرد. بعداز انقلاب، کاخ سعدآباد به مکانی برای بازدید گردشگران و مسافران بدل شد.

حرم امام زاده صالح(ع) در تجریش تهران

امام زاده صالح(ع) برادر امام رضا (ع) و فرزند امام موسی کاظم می‌باشد. او در شهر ری تهران ساکن بوده است و در تجریش به شهادت رسیده است. معماری زیبا و همینطور کاشی کاری آن یک نمای منحصر به فرد و زیبا را برای همگان ایجاد کرده است.

کاخ نیاوران

آخرین محل سکونت خانواده پهلوی، کاخ نیاوران است. این کاخ در میدان نیاوران واقع شده است و مساحت آن چیزی حدود یازده هکتار است. محوطه این کاخ حیاطی سرسبز و بسیار بزرگ دارد. معماری کاخ نیاوران ترکیبی ایرانی و اروپایی است. در سال ۱۳۶۵ هجری شمسی این کاخ به موزه و فضایی برای بازدید عموم بدل شده است.

برج میلاد

ششمین برج بلند مخابراطی جهان و بلندترین برج ایران، برج میلاد است که ارتفاع آن ۴۳۵ متر است و در شمال غربی شهر تهران واقع شده است. این برج توسط محمدرضاحافظی طراحی و همینطور معماری شده است و هم‌اکنون تحت مدیریت شرکت یادمان سازه می‌باشد. ساخت برج میلاد در سال۱۳۷۶شروع و طی یازده سال تکمیل شد؛ تا اینکه درمهر ماه ۱۳۸۷ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

داخل سازه برج میلاد رستوران، موزه سکه، موزه مشاهیر، گنبد آسمان، دست نوشته‌های شهرداری تهران، سکوی دید باز و سکوی دید بسته، مجموعه دلفیناریوم و…برای بازدیدکنندگان و گردشگران در نظر گرفته شده است. همچنین سالن‌های برگزاری همایش و اجرای کنسرت در آن وجود دارد.

وضعیت فعلی شهر تهران

پس از نگاهی به تاریخ شهر تهران، نوبت به بررسی تهران امروزی رسیده است. وسعت شهر تهران چیزی به حدود ۶۱۵کیلومتر مربع است و رتبه بیست‌وهفتم را در بین شهر بزرگ جهان به خود اختصاص داده است. طبق آخرین سرشماری درسال ۱۳۹۵، جمعیت این شهر در حدود ۱۳میلیون نفر است. شاید برایتان جالب باشد که در صبح با شب جمعیت تهران کاملا متفاوت است. حدود ۷ میلیون نفر در ساعات اداری در محل کار خود جمعیت تهران را تشکیل می‌دهند که عصرها به شهرک‌ها، شهرهای جدید اطراف و شهرهای محل سکونت خود بازمی‌گردند.

شهرهایی مانند، شهرهای استان البرز، استان مازندران، قم و سمنان حزو شهرهای اطراف تهران محسوب می‌شوند. تهران امروزه دارای چهل وپنج شهر و همینطور شانزده شهرستان است و به ۲۲ منطقه نیز تقسیم شده است. از پایتخت ایران با توجه به بافعالیت صنعتی گسترده در آن، به عنوان کانون اقتصادی کشور نام برده می‌شود.

سخن پایانی

شهر تهران به عنوان پایتخت ایران، یکی از شهرهای مهم و پرجمعیت کشور تلقی می‌شود. قدمت طولانی تاریخ شهر تهران گواه این است که این شهر از زمان‌های گذشته میزبان تحولات مهم کشوری و بین‌اللملی بوده است و هم‌اکنون نیز کانون تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور است. سالانه گردشگران بسیار زیادی نیز به طبع فرهنگ شهر تهران از این شهر بازدید به عمل می‌آورند.

ما در این مقاله سعی کردیم که شما پیشینه و تاریخ شهر تهران به خوبی آشنا شوید.